"VRIJ-DAG" IN PREMIÈRE BIJ NED. COMEDIE

Claus regisseert eigen stuk

Zijn werk bloeit in hoge mate

door

MANUEL VAN LOGGEM

AMSTERDAM — Hugo Claus is bezig bij de Nederlandse Comedie zijn eigen stuk te regisseren. Het heet "Vrijdag", een titel die zowel een dag van de week aanduidt als een dag waarop het vrijen kan worden beoefend. Hoofdrolspelers zijn Elisabeth Andersen en Fons Rademakers, bijgestaan door Kitty Courbois en Paul Cammermans.

RUIMTE

Het is een fel stuk van primitieve mensen, gedreven door primitieve hartstochten. Claus regisseert met de zekerheid van iemand die weet wat hij bedoelt en tegelijk met de plooibaarheid van de spelleider, die aan zijn spelers alle ruimte laat hun eigen opvattingen naar voren te brengen. In de scène, die ik in repetitie bijwoonde, is Fons Rademakers zojuist uit de gevangenis teruggekeerd. Hij is ervan beschuldigd bloedschennige betrekkingen met zijn dochter te hebben gehad. Intussen heeft zijn vrouw, Elisabeth Andersen, een verhouding met een jongere man aangeknoopt, van wie zij een kind heeft gekregen. De twee mensen moeten opnieuw aan elkaar wennen. Het is een scène vol achterdocht verdrongen wellust, haat en verlangen naar elkaar.

TONEELTAAL

De dialoog verrast, niet alleen om de inhoud, maar vooral ook om de vorm. Claus heeft een taal gebruikt die voor de Nederlandse toeschouwer aan een Vlaams dialect doet denken.

"Maar het is helemaal geen dialect," legt de schrijver uit. "Het is een taal die ik zelf gemaakt heb, een Nederlandse toneeltaal met Vlaamse wendingen en intonaties. Die taal bestaat niet. In geen enkele streek van Vlaanderen."

De vraag is uiteraard waarom Claus, die zulk helder Nederlands kan schrijven, in dit stuk deze verkleding van zijn taallichaam nodig heeft geacht.

"Dat komt, omdat het stuk speelt in de kringen van Vlaamse arbeiders en die kan ik geen plat Amsterdams laten spreken. Want dat is de volkstaal die op het Nederlandse toneel wordt gebruikt. Wat ik mijn figuren laat zeggen, is passender en kleurig en past beter bij ze."

THEMA

Het stuk zelf houdt zich bezig met incest, bloedschande een thema dat ook "De bruid in de morgen" beheerste. De man is in de gevangenis terechtgekomen op beschuldig van ontucht met zijn dochter. Hij wordt eerder losgelaten dan was voorzien en vindt thuis zijn vrouw met een vreemd kind.

"In het eerste gedeelte vindt de ontmoeting plaats," legt de schrijver uit. "De man wordt herinnerd aan het beeld van zijn dochter. In tien korte flitsen probeert hij krampachtig zicht te herinneren wat er gebeurd is. We zien hoe hij inderdaad door zijn dochter verleid wordt. Maar het wezelijke probleem van het stuk is niet dit feit op zichzelf, maar wel hoe iemand daarop reageert. Natuurlijk is dit maar een vlakke schets van de inhoud. Er komt nog veel in voor dat alleen in de voorstelling tot uiting kan worden gebracht.

Hugo Claus, die al drie stukken van zichzelf heeft geregisseerd (Thyestes, Mascheroen, De Getuigen), vindt aan de dubbele bezigheid van spelleider en spelmaker bezwaren en voordelen verbonden.

"Het voordeel is natuurlijk dat je precies weet wat je zou willen zeggen: het nadeel is dat je als regisseur je spelers tegelijk moet bewonderen en minachten en dat je ook nog afstand ten opzichte van je eigen werk moet bewaren.

NIEUW WERK

Dat eigen werk bloeit overigens in hoge mate. Over enkele weken verschijnt bij de Bezige Bij een bundel verhalen van Claus, op 1 januari gaat het nieuw stuk van hem bij Globe (De Spaanse Hoer, een bewerking van La Celestina van de Spanjaard Fernando de Rojas en op 4 maart geeft de Koninklijke Vlaamse Schouwburg Brussel de première van "Tand om Tand".

"Dat is een soort science fiction verhaal over de gebeurtenissen in België binnen dertig jaar. Vlaanderen scheidt zich af van het moederland en komt in handen van een katholiek-nationalistische groepering. Maar denk erom, dit is geen voorspelling, maar waarschuwing. Het is allemaal heel grotesk uitgewerkt."