De Britse cineast Peter Greenaway heeft zich de laatste twintig jaar
een reputatie opgebouwd met films als The Draughtman's Contract, The
Belly of an Architect, Drowning by Numbers, The Pillow Book, of 81/2
Women. Greenaway is cineast, maar ook plastisch kunstenaar van
opleiding. Hij begon zijn carrière met het maken van grafisch werk,
had daar aanvankelijk weinig succes mee en moest aan de kost komen als
monteur van Engelse documentaires – een genre dat hij nog altijd graag
ironisch parafraseert. Dat leidde tot zijn filmcarrière.
Sinds begin jaren ‘90 is Greenaway teruggekeerd naar zijn eerste
liefde. Hij maakt sindsdien ook tentoonstellingen, van eigen werk maar
ook en vooral rond bestaande museumcollecties. Zo realiseerde hij o.m.
The Physical Self in Rotterdam en 100 Objects to represent the world
in Wenen. In 1994 startte in Genève de tentoonstelling Stairs die
langs verschillende steden reisde. In Barcelona pakte hij uit met de
tentoonstelling Flying over Water, gewijd aan de figuur van Icaros. En
hij maakte de paardenopera Rosa op muziek van de Nederlandse componist
Louis Andriessen.
Eén van Greenaways eerste experimentele films heet A Walk through H
(1978) en toont een bezoek aan een galerie waar werk van een fictieve
kunstenaar hangt. In werkelijkheid krijg je natuurlijk het grafisch
werk van Greenaway zelf te zien. Toen ik vijf jaar geleden de cineast
interviewde naar aanleiding van een tentoonstelling die hij had in
Gent, viel op dat zijn werk in 25 jaar niet veel veranderd was.
Terwijl ik met de zelfbewuste, altijd elegant formulerende cineast een
wandeling maakte doorheen de Gentse galerie, in een soort ‘live'
remake van zijn oude filmpje, viel op hoezeer hij belang hecht aan de
inhoud van zijn plastisch werk. In feite waren het storyboards,
voorbereidingen of verwerkingen van films, soms bestaande, soms nooit
gerealiseerde, die hier aan de muur hingen. Toentertijd, in A Walk
through H, maakte Greenaway een film met zijn plastisch werk, nu maakt
hij plastisch werk van zijn cinema. De band tussen beide lijkt
onverbrekelijk: Greenaways grafiek is erg functioneel, dient om
projecten te illustreren, te bedenken, te onthouden. ‘Tussen al mijn
werk zijn er altijd en overal allerlei connecties', stelde hij. Alles
hangt samen.
Prospero's Books (1991) is Greenaways meest ambitieuze film. Het is
een eigenzinnige bewerking van een bewerking van het toneelstuk The
Tempest van Shakespeare. De film maakt uitvoerig gebruik van
computergraphics (gerealiseerd door Eve Ramboz). De hoofdrol van
Prospero wordt gespeeld door de Engelse veteraan John Gielgud. Of
beter, hij speelt alle rollen: het stuk speelt zich in zijn hoofd af.
In haar inleiding van Peter Greenaway's Prospero's Books - Critical
Essays, dat verscheen als nummer drie in de reeks Studies in
Performing Arts and Film, noteert ook Christel Stalpaert dat elke
film, elk project dat Greenaway realiseert, deel uitmaakt van zijn
intellectuele biografie. Intertekstueel bekeken maakt zelfs deze
bundel deel uit van Greenaways oeuvre en intellectuele biografie. De
cineast, altijd al geïnteresseerd in prerationalistische vormen van
vertoog, realiseerde al eerder – o.m. in de serie TV-Dante (1989) –
een serie ‘glossen' of commentaren op een klassieke tekst, zij het
niet als nota's bijgeschreven in de marge, zoals in middeleeuwse
manuscripten de gewoonte was, wel als een audiovisuele reconstructie.
Zijn film Prospero's Books is evenzeer een audiovisuele commentaar op,
of herschepping van, Shakespeares The Tempest. Op dezelfde manier
vormen de essays uit deze bundel een serie glossen op Greenaways film.
Het is jammer, schrijft Stalpaert, dat deze essays niet dezelfde
zintuiglijke ervaring kunnen bieden als de film. Eigenlijk zouden ze
aangeboden moeten worden in een interactieve hypermediavorm, waarin
bewegende beelden, tekst, klank en muziek verenigd worden. Stalpaert
merkt terecht op dat Prospero's Books in feite een soort hypertekst
vormt die ideaal zou zijn als cd-rom of interactieve dvd. Door niet
alleen woorden maar een boel andere tekensystemen (beeld, muziek,
stem) aan te klikken ‘met onze mentale muis' zou de hypertekst
werkelijk geactiveerd kunnen worden. En zou het materiaal dat
Greenaway in de film gestouwd heeft losgemaakt kunnen worden uit het
lineaire verloop van de film. In één visie kan de kijker immers nooit
de rijkdom aan visueel en tekstmateriaal bevatten. Voorlopig is er
zo'n hypermediaversie van Prospero's Books niet en dus brengt deze
essaybundel enkel ‘words, words, words' die niettemin een stevig
dossier vormen waarin de verschillende betekenislagen van Greenaways
film door een serie internationale onderzoekers belicht worden.
De bundel gaat van start met een, jammer genoeg te kort, interview van
Stalpaert met Peter Greenaway. Greenaway blijft tot nader order nog
altijd zijn eigen beste interpretator (ook al heeft hij volgens de
postmodernen natuurlijk geen alleenrecht op de enig mogelijke correcte
interpretatie van zijn oeuvre). Het interview focust rond schrijven en
het creatief proces, maar ook over de rol van de vrouwen in de film.
Daarbij wijst Greenaway met enige zin voor ironie de
verantwoordelijkheid voor de onderbelichte rol van Miranda af: ‘The
one script that I was never responsible for, is The Tempest'.
Judith Buchanan van Worchester College, Oxford belicht vervolgens
hoe Greenaway de klassieke iconografie van de heilige Hieronymus
gebruikt heeft om de figuur van Prospero in beeld te brengen. O.m.
Antonella da Messina, Van Dyck, Dürer en Caravaggio hebben de heilige
Hieronymus uitgebeeld als denker, schrijvend in een cel. Goed
afgedrukte kleurafbeeldingen van de aangehaalde schilderijen vindt u
terug in een middenkatern. Mooi daarbij is een populaire Victoriaanse
prent die Shakespeare voorstelt die voor een haardvuur zit te denken,
waarbij in de rook de door hem bedachte toneelfiguren opduiken. Ze
illustreert dat Greenaways idee om Prospero de tekst van The Tempest
te laten bedenken en neerschrijven terwijl de film zich ontplooit, ook
minder verheven culturele antecedenten heeft. In 1907 realiseerde
filmpionier George Méliès Le Rêve de Shakespeare, waarin de bard de
scène van de moord op Julius Caesar zit te herschrijven, net zoals
Prospero met The Tempest doet bij Greenaway. Het recente Shakespeare
in Love (1998) is een andere variatie op hetzelfde thema.
Michael Anderegg van de Universiteit van Noord-Dakota neemt de oude
rivaliteit tussen auteur Ben Johnson en architect-regisseur Inigo
Jones als uitgangspunt om het over Greenaways barokke mise-en-scène te
hebben. Voor Johnson moesten de Court Masques ‘mirrors of mans life'
zijn, voor Jones waren het slechts spektakels: ‘pictures with light
and motion'. In dezelfde lijn belicht Jacek Fabiszak uit Polen de
overeenkomsten en verschillen tussen het Elizabethaanse theater en
Greenaways cinema.
Het multimedia-aspect van Greenaways magnum opus komt aan bod in het
laatste gedeelte van het boek. De Engelse onderzoeker Chris Lawson
heeft het over Greenaways supratekst waarin beeld en muziek, tekst en
stem worden samengebracht. Zijn collega Elsie Walker belicht in een
van de interessantste essays de te zelden belichte rol van de muziek
van Michael Nyman in de film. De Braziliaan Wilton Garcia vat in het
slotessay nog eens samen waar het deze onderzoekers om te doen is: het
belichten van het intertekstuele spel dat Greenaway speelt. Zijn stuk
heeft als hoofdtitel Art and Body. Over dat laatste, het lichaam, gaat
het jammer genoeg slechts af en toe in dit boek, terwijl het nochtans
een hoofdthema uit Greenaways werk is.
Zelfs met een bundel als deze is Greenaways spel van referenties en
allusies blijkbaar nog lang niet ontrafeld. Jammer zijn wel enkele
overlappingen in de teksten, vooral in de inleidingen. Maar de essays
blijken – ondanks hun academische achtergrond – best leesbaar en vaak
informatief. Een bibliografie, lijst van illustraties, bio's van de
medewerkenden, credits van de film en een filmografie van Greenaway
ronden het dossier af.
Marc Holthof
Christel Stalpaert (ed.): Peter Greenaway's Prospero's Books -
Critical Essays - Studies in Performing Arts and Film 3, 224 blz.,
Gent, Academia Press, 2000. ISBN 90-76645-02-7.
