Al dadelijk na het halen van het doek krijgen wij een naar curieuze definitie's. "R.U.R.", dat wil zeggen "Rezon's Universeele Robotten". Rezon is de man die den meest geperfectioneerden automaat uitvond, Robot genaamd. De Robot is den mensch gelijk en in vele dingen, om maar het geheugen te noemen, hem superieur. Hij is een verstandelijke perfectie -- maar hij is gevoelloos en kan niet voortbrengen; hij is volstrekt onvruchtbaar. Hij wordt in de fabriek, die thans door Harry Domin is bestuurd, gemaakt. Hij wordt verkocht als de allernuttigste machine. Hij is de bekroning van alle menschelijke wetenschap. Hij is bijna mensch. Na vijf jaar goeden dienst is hij versleten en gaat in den piet-molen. Hij weet niet wat dood is, noch kent vrees, pijn, liefde, leed. Hij heeft, zooals gezeid, geen ziel.

De R.U.R.-fabriek krijgt reusachtige bestellingen. Duizenden robotten vervullen reeds den aardbodem. De wereld wordt een nieuw aardsch paradijs, waarin de mensch troont als een vadsige genieter. Maar deze vadsigheid ontaardt eveneens in onvruchtbaarheid. Er worden geen kinderen meer geboren en dat verontrust de schoone Hélène Story, die gehuwd is met Harry Domien. Dr. Gall, de psychologische arts in dienst der menschen-fabriek kan niet weerstaan aan het aandringen van Hélène, die hij in stille onderworpenheid liefheeft, en beproeft het, op haar verzoek, om een paar der best afgewerkte exemplaren in de laatste Robotten-serie een ziel te geven. De experimenten heeten Primus en Helena.

Maar onderwijl hebben de Robotten, wier getal altijd maar toeneemt, zich georganiseerd tot een sterke macht die zich over gansch de wereld uitbreidt. Het oproer breekt los. De Robotten der wereld belegeren dreigend de fabriek, waar zij werden gemaakt. In deze angstige oogenblikken verbrandt Hélène het fabricatie-geheim der automaten, want zij beschouwt, evenals de oude bouwmeester Alquist het vervaardigen der Robotten als een uitdaging tegen God en ziet in het onvruchtbaar worden van de menschheid God's straf.

De Robotten overrompelen de fabriek en dooden alle menschen. Overal worden alle nog overblijvende menschen gedood. Een enkele blijft gespaard, Alquist, de oude bouwmeester, die evenals de Robotten nederig werkt met zijn handen en steeds vol goedheid was.

Na een tijd worden de Robotten hun machteloosheid gewaar. Hun onvruchtbaarheid zal hen ten onder brengen -- en nu is ook het formulier van de robotten-fabricatie vernield. Geen nieuwe robot kan nog gemaakt worden.

Aan den ouden Alquist wordt de eisch gesteld het recept te vinden en nieuwe robotten de maken. Alquist martelt er zich nutteloos bij af. Daar is geen boek dat hem die wijsheid nog leeren kan. Ten slotte zal hij het beproeven met een flinken levenden robot open te snijden om het geheim van diens bestaan te vinden in zijn ingewanden. Maar het bloed doet hem walgen. Hij kan niet en valt op een rustbed in een loomen slaap. Nu gebeurt het wonder. Primus en Helena treden binnen. Zij zijn de experimenten van Dr. Gall; hun blik is droomerig en hunne gebaren zijn minder strak, zij staan aan het venster en spreken malkander aan wijl buiten de morgen ontwaakt en de zon van een nieuwen dag opkomt. Helena lacht.

Dat geluid schudt den ouden Alquist wakker. Wat gebeurt er? Een robot kan niet lachen; en vol hoop gaat zijn blik naar Primus en Helena. Hij wil weten -- zendt Helena heen en vertelt Primus dat hij haar opensnijden zal om het geheim der fabricatie te vinden. Primus schruwelt, werpt zich op de knieën, ontbloot zijn borst; hij wil open gesneden worden in hare plaats. De oude Alquist aanvaardt dit aanbod maar nu is het Helena die zich voor Primus opofferen wil. Bij dit schoone edele gebaar kan Alquist niet meer twijfelen; hij ziet in deze twee geperfectioneerde automaten de liefde ontwaken. Dat is het teeken van hun mensch-zijn.

Van dezen subliemen dialoog waarin het ontkiemende leven van Primus en Helena wordt ontsluiterd kwam er weinig terecht

De regie had trouwens voor een onverkwikkelijk vogelengetjilp gezorgd dat natuurlijk hoorde bij den ontwakenden morgen maar om verhinderde verder nota van het stuk te nemen.

De artisten waren onder het stuk verpletterd. Ieder deed zijn uiterste best, maar het resultaat bleef dat er tusschen de vertolking en het grootsche gebeuren geen verhouding was. Rezy Verschueren stond in hare uitbeelding van Hélène Flory twee trappen hooger dan de rest van de bezetting.

Het heele derde bedrijf stond trouwens in dat melodramateeken. Ondanks al het respect dat ik heb voor Arie van den Heuvel's acteerkunst, die hij in de rol van Aljuist betoonde, kan ik zijn ultra-romantische interpretatie, die grensde aan het week-sentimenteele, niet aannemen. Het heele spel miste strakheid en het tempo was drie maal te traag. Alleen in den proloog zat er jacht (de dokters hadden een zeer gelukkige entree) en na den proloog klonk dan ook het felste applaus. De geestdrift verminderde gaandeweg. Na het slotbedrijf was er alleen nog maar een "succès d'estime". Wij zaten in den schouwburg van 7 1/2 ure tot 12 1/2 ure. Wat gedurende drie uur genietbaar is loopt kans na het vierde uur, een beproeving te worden, te meer daar alle zenuwen dan vermoeid zijn en de aandacht van de heldhaftigsten voortdurend wordt gestoord door menschen die hun laatste tram niet willen missen.

De directie verdient echter allen lof om het initiatief ons dit stuk te hebben vertoond. Capek noemt zelf "R.U.R." een utopisch spel, Dat is het alleen maar in dezen zin dat het verloop er van in een verren toekomsttijd gebeurt. De Robotten zijn de verbeeldingen van huidige menschen die, door konsekwent materialistische levensbeschouwing en met behulp van steeds stouter wordende wetenschap, alle menschelijk gevoel hebben verloren. De natuur wreekt zich echter op kiemendoodende theorieën. Opnieuw wordt de materie onderworpen. Capek "verplaatst" nauwelijks zijn stuk. Hij situeert het in een ultra-modern salon; wij kunnen daar gerust 1950 bij denken. De dokters die de fabriek besturen zijn verwaande twintigste eeuwsche mannen van de wetenschap. Die wetenschap heeft hier echter het culminatiepunt bereikt; menschen worden "gemaakt". De Robot is de arbeider die door de wetenschap tot niet meer reageerende machine is vervormd. Hij is aldus het resultaat van het materialisme. Maar daar is een Hand die buiten de wetenschap om de wereldorde regelt. De greep van die Hand laat zich voelen, Eerst slaat de machine hare makers stuk. Maar dat kan geen triomf zijn. Op de machine wreekt zich het vertrapte menschelijk gevoel, de liefde en het leed -- een idylisch paartje. Het begin van alles herstelt opnieuw den levensgang. Het drama herbegint.