Mijn vriend de Russische scheepsofficier drukt mij zijn verwondering uit over de bizondere belangstelling die men in de West-Europeesche grootsteden voor zijn vaderland en voor Russische kunst in 't bizonder betoont.

Is dit een banale vorm van een op exotisme beluste snobsentimentaliteit, vraagt hij, of schat men de enkele meesterwerken die onze nationale kunst voortbracht inderdaad op hun juiste waarde?

Naar zijn meening is het smakelooze dweeperij met exotisme en voor een deel heeft hij daarin zeker gelijk. Een voorbeeld : overal zingt men «De Boottrekkers van de Wolga» behalve juist aan de oevers van dezen machtigen stroom. En dan zong mijn vriend in de stille huiskamer met orgeldiepe stem het lied van de Wolga, dat anders lyrisch en ontroerend is, dan het effekt najagend aria van de veronderstelde Wolga schippers.

Mijn vriend gaat verder : Russische straatliederen die ongeveer hetzelfde kunstgehalte bieden als onze lokale dronkemansmelodieën, om alleen «Kende gij de dochter van Marie Planchet» en «Den baas uit de Leeren Eemer» te noemen, worden als wonderlijke scheppingen aangegeven.

Wat van elders komt is aantrekkelijker dan wat op eigen bodem wast. Ook wij ontkomen aan deze manie niet, evenmin als trouwens onze vriend die nooit ter wereld zulke typische volkskunst heeft ontdekt als juist hier in Vlaanderen.

Wij vinden banjo en balalaika stralender voor ons muziekaal gehoor dan klarinet en piston. En voor een Yankee bijv. zijn klarinet en pisten dan weer volop breugheliaansch. Wij hebben natuurlijk beiden ongelijk. De kwestie is dat een objectieve kunstmaatstaf enkel kan aangelegd worden boven nationele of gewestelijke karakteristieken. Nationalisme in de kunst is uitteraard verderfelijk. Wel kan kunst de veruitwendiging van rasgeest en volkspsychologie zijn, maar deze waarden staan buiten taal en folklore. De taal is voor de kunst een uitingsmiddel, een uitdrukkingsmedium, geen voorwerp van verafgoding.

Bewijs daarvoor is dat de "Gebroeders Karamazov" naar de meening van mijn Slavischen kameraad hier op den Ned. Schouwburg met een maximum Russische raspotentie werd gespeeld, ook al was de taal Nederlandsch.

Men weet het van onze Westerwereld hebben de Russen slechts geringe elementen voor hun geestelijke vorming betrokken. Alvast zijn zij verschoond gebleven van het passieloos intelektualisme dat ons kultuurleven in gemeenschap en oppervlakkigheid afknot.

Wel vindt men bij hen, wars van het westersch rationalisme de drang naar bespiegeling, naar extaze die hen voert naar de ultieme voorposten der ervaarbaarheid, naar die grens waar de golfslag van mysterie aanspoelt. Daaruit resulteert een verheugd gemoedsleven, dat tusschen onoverbrugbare extremen wordt om en weer gejaagd. Naast slijkerige zwijnerij het meest serafische godsverlangen, dit als tegenpolen in éénzelfde gemeed.

Bij iederen Rus is de drieeenheid der Karamazovs latent aanwezig: het heftige passieleven van Dimitri, de ijzig-subtiele redeneertrant van Iwan de vizioennaire, in God verzonken schouwing van Aliocha. Daaruit wordt een net van ondoorgrondelijke mengelingen een mozaiek van sentimenten dat zich uitstrekt van paradystuin tot hellegrond.

De toonaangevende recensenten hier hebben de "Gebroeders Karamazov" besproken zoals zij de "De gebroeder Degraeve" zouden ontleden. Dat wil zeggen: zij gingen niet verder dan het fait-divers, de moord op den kwijlenden wellusteling. Karamazov Sr. Inzonderheid August Monet heeft hier vlak naast doel geschoten en dat met zijn gewonen aplomb, die hij voor beproefd gezag in tooneelzaken wil gangbaar maken. Trok hij niet de vergelijking door met het smakelooze melo uit den drakentijd, wansmakelijkheden en en grove simili-dramatiek waarmee het werk van Dostojewsky niet één raakpunt vertoont? En ook zijn gevolgtrekking, dat men in speelstijl hier is afgeweken van de De Gruyter-traditie is glad verkeerd. Waarom? Omdat Monet in de Gebroeders Karamazov niets anders ontdekken kan dan een vulgair speelstuk met grofdadig effekt en knalzinnen. Als Monet gemeend, heeft dat hierdoor het Roze Kate genre werd in eer hersteld, pleit dat niet voor het doorzicht. Het is al te gemakkelijk van de Gruyter te zeggen dat hij temperamentskunst wou vervangen door dorre cerebraliteit. Dat is een verkeerde voorstelling die trouwens door verschillende creaties van De Gruyter zelf om zijn Shakespeare vertooningen alleen maar te noemen, afdoend wordt gelogenstraft. Wat de Gruyter wou uitroeien was de ongeschoolde improvisatiekunst die zich begenadigd waant, en die ons terugvoert naar het sterrensysteem.

Wij zijn er gerust in: Dr De Gruyter zou de Gebroeders Karamazov niet anders hebben voorgebracht. Bewogen samengsel, dat in alle heftigheid nog gaaf organisch blijft, zoo ook zou hij zijn regie-opdracht ten overstaan van dit stuk hebben vervuld.

Joris Diels heeft in deze de voetsporen van zijn grooten voorganger gedrukt: het was geen naturalistisch, wel vergeest lijkt tooneel.

V.J.B.