De opvoering van «Jonkvrouw Edelwater» heeft andermaal de vraag opgeworpen, in hoever de insceneering aan de eischen der natuurgetrouwheid niet beantwoorden.

Als we uitgaan van het standpunt dat in een tooneelstuk het Woord essentieel is, dringt zich als vanzelfsprekend de konkluzie op, dat de tooneelschikking in alle omstandigheden slechts als van secundaire waarde kan worden aanvaard.

Bij «Jonkvrouw Edelwater» werd een zeer ruim aandeel toegemeten aan het denkbeeldige, d.w.z. het vizueel-ontbrekende moet door de verbeelding van den toeschouwer worden aangevuld. En wij willen graag toegeven, dat men in dit opzicht meer dan eens tot koddige effekten komt.

Zoo onder meer daar waar de spelers de rotsmassa van den eersten pas gewoonweg optillen en ze wat verder opstellen en dan ... hier is de tweede pas!

Maar een argument ten voordele van het denkbeeldige was anderzijds, de rit van Jozef Gevers. Het zal moeten toegegeven worden, dat spijts de onstentenis van een authentieke rossinante, Jozef Gevers hier zijn rit tot een ongemeen plastisch tooneelbeeld wist te bezielen. Stel u voor dat hij hetzelfde experiment zou gewaagd hebben met een echt paard.

Het is een drogstelling van de naturalisten geweest, voor den toeschouwer een toneelbeeld te hebben willen ontwerpen, dat de zichtbare werkelijkheid zou hebben benaderd. Het kon per slot toch slechts een schijngestalte blijven en het bewijst slechts den wansmaak van den toeschouwer, als hij met deze zienlijke sur rogaat procédés genoegen nam.

Wat in het tooneel, naar klassieke bepaling de grondcomponenten zijn? Nog immer de drie-eenheid van tijd, ruimte en plaats. Daarbuiten valt elke andere bekommernis weg, en alvast moeten wij als secundair verwerpen, de zorg, om met plastische middelen een omgeving te vizualiseeren, waaronder de naaktheid der tooneelriumte toch immer voelbaar blijft.

Een kompromis is natuurlijk aanvaardbaar: daar nl. waar de realisatie van een bepaald midden kan worden ontworpen, volmaakt aan de zichtbare werkelijkheid, gelijkwaardig, laat ons zeggen, een salon, een woonkamer e.d. Maar overal waar het et ontwerpen toonbeeld de perken der voorhanden tooneelsfeer overschrijdt moet toevlucht worden genomen tot de verbeelding. Bijv. een woud, zeezichten, etc.

Alle pogingen om daarvan het evenbeeld op te roepen blijven noodzakelijk bij decoratief karton of doek.

Het is naar onze menig noodzakelijk de naturalistische opvattingen inzake insceneering te herzien. Wat dan wel in de plaats kan komen? Een stijlgeheel, waarin niet zoo pregnant de bekommernis voorzit de waarneembare werkelijkheid stapvoets te volgen. Een stuk waarvan de handeling bijv. plaats grijpt in 't Dogenpaleis te Venetië maakt de stijlmotieven van dit tijdvak niet langer noodzakelijk en kan men gevoegelijk de Renaissancistischen fiorituren weg laten vallen. De kerk in Faust bijv. kan zeer goed worden gesuggereerd door een portaal in spitsboog of een zuil.

Het toneelplateau is niets en het is alles, maar mag stellig niet worden beschouwd als een decoratief proefveld voor kunstenaars.

Suggereerde in «Schuld en boete» niet die ééne lantaarn niet ongemeen scherp de avondstraat? Wat zou men er een fonddoek met raamsrasters aan toevoegen om de naturalisten hun zin te geven?

Een neutraal schermenstel is voor het tooneel het geboden kader: een weidopen projectieveld voor de spelingen der verbeelding.

De spectaculaire monteering zal slechts in zoover worden nagestreefd, als zij zelf een voldragen werkelijkheid kan worden, en niet een verre afschijn van zulke werkelijkheid.

V.J. Brunclair