1996 begint voor het theater met een groot verlies Op 30 december 1995 stierf Heiner Müller. Luk Van den Dries gedenkt hem in een portret.
Zwischen den Schenkeln hat der Tod eine Hoffnung. [Verkommenes Ufer]
Nog maar kort geleden maakte hij er grapjes over. Hij had Shakespeare al met zo'n tien jaar overleefd. En Bertolt Brecht, ook zo'n sigarenroker, stierf al op zijn 58ste. Muller scheen er vrij gerust in. De keelkanker waar hij vorig jaar nog aan geopereerd was, leek onder controle. Hij had nog een nieuw stuk klaar (het eerste sinds jaren) waarvan hij de regie zou voeren. Ongeveer op zijn eentje leidde hij het Berliner Ensemble met een repertoire rond Müller en Brecht. Net geen 67 geworden, sterft hij dan toch nog onverwacht. 1996 begint voor het theater met een groot verlies.
Heiner Müller behoort tot die auteurs van deze eeuw die voor een ander theater schreven. Net zoals Brecht en Beckett schreef hij stukken voor een theater dat (nog) niet bestond. Zijn teksten laten zich niet benaderen met de bekende theatrale procédés, klassiek geschoolde acteurs krijgen geen greep op de Müllerfiguren, en wie uit is op herkenning mist noodgedwongen aansluiting bij dit materiaal. Müller schreef voor een theater dat de moed had het vertrouwde achter te laten, de beproefde modellen te laten zijn, en op zoek te gaan naar een heel andere manier van theatermaken en -kijken. Een theater dat loskomt van de dictatuur van het subject en het verhaal (personage/plot) en de kracht ontdekt van het brokstuk: ruw, niet-passend, concreet, autonoom. In een berucht geworden brief aan Theater der Zeit omschreef hij die stijl met de term 'synthetisch fragment': 'Ich glaube nicht, dass eine Geschichte, die "Hand und Fuss" hat (die Fabel in klassischen Sinn) der Wirklichkeit noch beikommt.'
Zijn teksten ademen de poëzie van het weerbarstige uit en verlangen van het theater eenzelfde weerbaarheid. Ze verzetten zich tegen inlijving, maar zijn uit op ontmoeting. Ze plooien zich niet in dienstbaarheid (aan een idee, ideologie, concept) maar vertolken slechts hun eigen paradoxale waarheden. Müllers stukken gedijen het best in een vreemde omgeving, in de buurt van lichamen die hun rimpels niet loochenen en beelden die niet hun best doen bevallig te zijn.
2.
Vergessen ist Weisheit. Am schnellsten vergessen die Götter. Schlafen ist Gut. Der tod ist eine Frau. [Leben Gundlings,...]
Theater is utopie, zegt Müller, en dat houdt onder meer in dat zijn teksten zich niet storen aan politieke normen en ideologische grenzen. Dat doen ze literair-historisch al niet door die volstrekt unieke vermenging van een dialectisch-historische en een mythische inslag. Brechts visie op de veranderbaarheid van mens en wereld en de toonbaarheid daarvan op de scène, en Artauds nadruk op het theater als purgeermiddel van archetypische oerdriften, verlenen Müllers werk die zeldzame patina: bloed en zweet van het individu gestold in de stuwing van de geschiedenis; in die constante, onoplosbare tegenstelling tussen het verlangen naar individueel genot en het geluk van het collectief, schrijft Heiner Müller zijn traject in het leesspoor van Lautréamont en Baudelaire, Shakespeare en Brecht, Eliot en Koltès, en de vele naamloze anderen.
Dit universele conflict tussen individu en gemeenschap trekt een bloedspoor doorheen Müllers oeuvre. Het individu wordt heen een weer gesmeten tussen opdracht en verraad, tussen vrijheid en verantwoordelijkheid. In Philoktet b.v. vormt de Trojaanse oorlog het decor waarin pragmaticus Odysseus de verstoten Philoktet met zijn onfeilbare boog poogt te overhalen zich opnieuw ten dienste te stellen van het Griekse leger. Hij weigert, maar tekent daarmee zijn doodvonnis: ook als lijk kan hij nog dienstbaar zijn. In Traktor is het naoorlogse Oost-Duitsland het terrein waar zich een verscheurend conflict afspeelt van een tractorist geslingerd tussen de vraag om een vermijnd veld te ploegen en zo de stad van hongersnood te redden en de keuze voor het vege lijf: een been of een zak aardappelen. De aarde dient daarbij als centraal motief waarin de traktor zijn voren trekt en de traktorist zijn knoken laat. De ene zijn dood is de ander zijn brood. In De Opdracht vormen de naweeën van de Franse Revolutie de achtergrond voor de vraag naar het aandeel van de enkeling in de strijd voor meer vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid. Aandelen in de revolutie worden altijd in bloed betaald.
Het gaat in Müllers teksten uiteraard niet om deze particuliere gevallen, maar om de behandeling van een probleemstelling die blijvend geldig is. Ook in die zin geldt hij als de erfgenaam van Bertolt Brecht: hij heeft het over de grote conflicten tussen mens en gemeenschap, tussen individu en samenleving; conflicten die snijden in het eigen vlees. Zonder die dimensie is zijn werk niet leesbaar: zijn hele oeuvre is geschreven in de context van een wereld waarin nog een niet-kapitalistische utopie leefde. Müller was het er om begonnen de spanning tussen vrijheid en collectieve verantwoordelijkheid, tussen anarchie en communisme dramatisch gestalte te geven. De afstand tussen fascistisch verleden, dagelijkse realiteit en communistische utopie vormt een maatstaf in zijn werk. En omdat zijn meetverslag nogal afweek van de officiële versies van de partijleiding, is hij herhaaldelijk in botsing gekomen met de staatsgeleide cultuurpolitiek van zijn land, wat tot conflict, broodroof en publicatie- en speelverbod geleid heeft. Pas vanaf de jaren '70 volgt geleidelijke dulding, en tenslotte erkenning: in 1987 krijgt hij de Nationalpreis klasse 1 voor zijn hele oeuvre. Kort daarna zou de muur het begeven en zijn veertig jaar Duitse geschiedenis plots vergeten.
Heiner Müller / Wim Van Mulders
3.
Jeder Schoss, in den er irgendwie geraten war, wollte irgendwan sein Grab sein. [Zement]
Müllers teksten hebben ongetwijfeld bijgedragen aan een paradigmaverandering in het Vlaamse theater. Nadat hij in de late jaren zestig door toedoen van Jo Decaluwe in Vlaanderen geïntroduceerd wordt (Philoktet, Arca) en even nog in de jaren zeventig opduikt (Trak-tor, Mannen van den Dam), zal hij vanaf 1981 met een grote continuïteit materiaal aanleveren voor een nieuwe generatie theatermakers die vooral in zijn latere werk geïnteresseerd zijn (Jan Decorte, Sam Bogaerts, Ivo Van Hove, Anne Teresa De Keersmaeker, Pol Dehert, e.a.). Bij Müller vinden ze teksten die afrekenen met het politieke discours van weleer en die durven ingaan op de scheuren van individu en samenleving. Ze zijn geschreven in een taal die alle openingen laat voor de autonomie van het theater en de verbeelding van een publiek. Op zoek naar een eigentaligheid bleek Heiner Müller voor heel verschillende theatermakers in Vlaanderen de meest geschikte grondstof te bieden. In de diversiteit van de Vlaamse vernieuwingsgolf fungeert hij als één van de weinige verbindende elementen.
4.
Was zählt ist das Beispiel, der Tod bedeutet nichts. [Mauser]
De dood betekent niets in Müllers oeuvre. Wat vlees méér voor de maden. Een extra graf in het grote kerkhof dat de aarde is. Of ook nog, de eeuwige bijslaap, het orgiastische verlangstuk van de kleine dood in een eeuwig niets. Want zelfs het niets is bij Müller seksueel geladen: het gat in de schepping.
Müllers oeuvre is uiteraard een overwinning op de dood. Ondanks zijn verwoede pogingen om zichzelf als auteur uit zijn teksten te schrijven, blijft hij hierin sterk verweven: niet strikt biografisch - Müller was allesbehalve een voortuinliterator - maar als stem en standpunt.
Het gewicht van de tijd blijft in zijn oeuvre licht overeind: het deint niet mee op modieuze golfslag, vermijdt journalistieke kwesties, om juist in de geologie van de mensheid af te dalen en te zoeken naar de mechanismen die het bloedrode rad van de geschiedenis in beweging houden. In de huidige stand van de wereld ziet het er dus naar uit dat zijn stukken nog wel een tijdje actueel zullen blijven.
Maar die stem, dat standpunt, zullen we morgen missen. Het Europa dat vandaag door de politici ineengeknutseld wordt heeft blijvend nood aan die messcherpe commentaar van een schrijver als Müller. Om te wijzen op de stank uit de kelders, de littekens van slecht genaaide wondes, en vooral de nieuwe Muren die hier en daar weer opgetrokken worden rond het welvarende eiland Europa.
De dood betekent niets bij Müller. Maar Müllers dood betekent het verlies van een groot intellectueel geweten.
Luk Van den Dries
Deze tekst verscheen ook in Montyplan van februari. In de maand maart organiseert Monty een gratis Mülleravond waarop een aantal theatermakers Müllerteksten zullen voorlezen. 03/238.64.97
