Beschaving!! Met twee uitroepingsteekens.

Een ronkenden titel voor in dit geval, een schamel iets.

Al kan het waar zijn, dat de pluimen den vogel maken, in toepassing op dit stuk van Dirk Spoelmans gaat dat toch niet op. Een vogel kan bovendien mooi of leelijk zijn al naar gelang de pluimpjes, die hem sieren, bont-gekleurd zijn of koudgrauw; hij is iets wezenlijks, dat men tasten kan en zien. Maar dit stuk, hoe welwillend ook wij het op al zijne facetten trachten te beschouwen en hoe zeer wij er met de voelhorentjes van onze verbeelding naar tasten, is noch schoon noch leelijk: het is wezenloos, dood, het is niets.

Uit aesthetisch oogpunt gezien blijft het ver onder nul; tooneel-technisch heeft het niet meer noch minder hoedanigheden en gebreken dan den klassieken draak waarin lawaai, geweerschoten, doodslag, klokkengelui en den verderen luidruchtigen rim-ram niet van de lucht zijn en tot de "aangrijpendste" oogenblikken behooren. En de psychologische ontleding van het geval is door een zoo smal spleetje van vliegen-oogen gezien, dat men duizelig wordt door de potsierlijke redeneeringen die de schrijver den spelers in den mond legt. Het stuk wil zijn eene schrille, realistische weergave van den oorlog, die zooveel Beschaving heeft gedood en sommige menschen om zoo te zeggen lager dan dieren heeft doen zinken. De bedoeling op zichzelf is goed, maar Speelmans beschikte niet over voldoende talenten om een dergelijk onderwerp degelijk uit te werken en tot een goed tooneelstuk in elkaar te zetten. Zijne gewild realistische redeneering is valsch, vol pathos en begrensd. Hij heeft de menschen bekeken, maar zijn blik drong niet verder dan tot hun overjas; de ziel lag hem te diep en hij beging de fout om naar aanleiding van wat hij zag op de bast, te gaan redeneeren over meer abstrakte, alleen met den geest en het gevoel te benaderen roerselen van het innerlijke leven van den mensch. Het kon dan ook niet anders of dit stuk, getoetst aan het ware begrip "kunst" moest vallen als een baksteen; het is gevallen.

De realiteitsweergave hangt niet af van wat Piet of Klaas er wel van maken willen, maar van diep-ernstige aanschouwingen en subjektieve bepaling der waarde van alle dingen en verschijnselen. Een oppervlakkige psychologische fantasie volstaat niet langer. Hij die hooger vliegen wil dan het alledaagsche, moet diep indringen in de kern en hun vitale aandrang en stuwing tenvolle eerst zelf kunnen opvatten om die daarna aan anderen te kunnen mededeelen. Psychologen, echte, diepdenkende psychologen zijn zooals Querido het heel mooi zegt, nachtzienden, die door hun oogbouw juist scherp in de duisternis kunnen zien. Hoe zou Speelmans nu, die in dit stuk al blijk geeft niet eens goed in daglicht te zien, een zielkundige kunnen zijn?

Het ligt niet in onze gewoonte om een werk, dat mogelijk met een verdienstelijke drijfveer werd tot stand gebracht, zoo maar in eens op zij te schuiven omdat wij het bij 't licht der kritiek niet vinden voldoen aan de eischen van een goed werk, en wij hadden er ook het zwijgen aan gelaten indien niet een zeker weekblad, dat het woord "Kunst" in zijn wimpels voert, en waar de schrijver van "Beschaving!!" ook wat in de pap te brokkelen heeft, niet was komen aanzetten met eene tot in de wolken ophemelende loftuiting van dit stuk. Wij aanzien dat als een grove misleiding en een spekulatie op den, helaas, nog maar al te weinig ontwikkelden kunstsmaak van het volkspubliek en dat dulden we niet. Het Vlaamsche volk dient, nu meer dan ooit, veredeld te worden en zij die het wagen dat volk zand in de oogen te strooien, zullen wij onbarmhartig op zij stooten.

Dat de Koninklijke Vlaamsche Schouwburg van Brussel dit in zijn repertorium heeft opgenomen beteekent geenszins dat het daarom goed is: als het beste van de pastel op is, moet men verder maar met de korstjes tevreden zijn.

Afdoend "beschavend" werk in deze zal zijn ons spoedig te verlossen van "Beschaving!!" met twee uitroepingsteekens.