Jef Horemans debuteerde op gelukkige wijze met In de Branding. Een tooneel vooral, dat waarin het wereldje der vuige en veile journalistiek werd geschilderd, maakte opgang, verwekte zelfs bij zekere personen, die zich in de voorgestelde persridders meenden te erkennen, een ongepaste verontwaardiging. Aan die hekeling eener bepaalde categorie van menschen werd een overwegend belang gehecht en daardoor geschiedde het, dat aan de wezenlijke hoedanigheden in de karakteriseering der personages en aan de reeds betrekkelijke losheid van de dialogeering niet de noodige aandacht gewijd werd. Met dat al had Jef Horemans zijn slag thuis gehaald en een bekendheid verworven, die, ook bij het publiek, belangstelling voor zijn later werk deed ontstaan.

Dit interesse is niet teleurgesteld geworden door de opvoering van Slangetje, al kan niet gezegd, dat het stuk volkomen aan de misschien wat hoog gespannen verwachtingen heeft beantwoord. Moesten we het werk, dat rijk is aan vele eigenaardige hoedanigheden, waaruit de bizondere levensvisie van den schrijver blijkt, bespreken na de enkele lezing, dan zouden we hoogstwaarschijnlijk niet karig geweest zijn met onzen lof. Doch een tooneelstuk schat men eerst naar zijn rechte waarde, wanneer het op de planken -- d.i. in zijn natuurlijke atmosfeer -- werd overgeplaatst en dus losgemaakt uit den zuiver literairen vorm van boek of handschrift.

Verheugend is het, in ieder geval, te kunnen constateeren dat de schrijver van Slangetje er werkelijk op vooruit ging,

sedert hij In de Branding publiceerde, waarvan de bijval wellicht luidruchtiger scheen, doch zeker minder diep en blijvend... Zijn menschen heeft Horemans met vaste hand gekneed uit het materiaal, dat hij zich door de beschouwing der werkelijkheid eigenmaakte. Hij heeft zijn personages laten leven en genoteerd de verschillende fases hunner ontwikkeling. Zijn stuk scheppend, hoorde hij hen praten, zag hen bewegen. Dat nu kan hem verweten worden : Te getrouw gaf hij de in zijn arbeidende verbeelding ontstane werkelijkheid weer en zóó faalde het hem aan concentratie, vooral in de eerste twee bedrijven. Slechts heel zelden greep hij-zelf in, dwong hij het denken en voelen zijner schepselen binnen de perken der actie, welke hij bij voorbaat afteekende. Toen brak hij de psychologische ontwikkelingslijn en bouwde het derde bedrijf, dat evenwel, qua tooneelwerk, als het best-geslaagd kan geroemd worden. Zoo bevinden we ons vóór dezen eigen-aardigen toestand: Psychologisch staan de eerste twee bedrijven, waarin de schrijver een te veel aan details verwerkte, hooger dan het derde, dat daarentegen technisch knapper van scenische uitwerking blijkt.

* * *

In Slangetje treedt de schrijver vooral op als psycholoog. De schier angstvallige ontleding van gemoedstoestanden, het scherpe naspeuren van de wijze waarop twee karakters op elkaar reageeren, blijkt hem hoofdzaak. Een speciale atmosfeer omgeeft zijn menschen, wier blikken soms naar binnen gekeerd zijn en die de pijniging kennen der bittere zelfontleding.

Het algemeen motief van dit drama is naar oorsprong en wezen : Shawesk .

Lisette -- het slangetje -- haalt de volgende uitlating aan, die Shaw zijn «Tanner» uit « Mensch en Opper-mensch» in den mond legt, waar hij het heeft over de betrekkingen van den echten kunstenaar, die zijn kunst boven alles stelt, tot zijn omgeving:

« Voor vrouwen -- beweert Tanner -- is hij half vivisector, half vampier. Hij zoekt in vertrouwelijke betrekking tot ze te komen om ze te bestudeeren, het masker van conventionalismen van hen af te trekken, hun stilste geheimen bij verrassing meester te worden, omdat hij weet, dat zij de macht hebben zijn diepste scheppingsvermogen te wekken, hem van nuchtere verstandelijkheid te redden, -- te maken, dat hij vizioenen ziet en droomen droomt -- hem te inspireeren, zooals hij dat noemt...»

Horemans bouwt werkelijkheid om dit vernuftige thema. Hij stelt het problema reeds van in den aanvang van het eerste bedrijf, wanneer Fritz, de kunstschilder, tot Nora, zijn vrouw, zegt:

« Ik zoek een vrouw met een uitdrukking die je vasthoudt, die je fascineert... Ik zoek een vrouw met lippen, waarop de passie brandt... met oogen, die je lachend en uitdagend wenken, met een blik, die je levend verteert...»

En zoo is meteen de figuur van Lisette -- het slangetje -- gekarakteriseerd. Zij moet voor Fritz wezen: « de vrouw, die animeert ! »

Het thema is Shawesk in opzet, doch de uitwerking ervan blijkt ten-slotte romantisch. Van abstraheeren en vergeestelijken is er bij Horemans geen sprake. Hij hijscht zijn personages niet tot op een plan van zuivere wijsgeerigheid. Het heele geval krijgt een zuiver menschelijke tint. Naar het essentieele wordt heelemaal niet gestreefd. In het derde bedrijf komt zelfs het anecdotische op den voorgrond. We staan voor een zeer bepaald wel-omschreven geval : de verhouding tusschen Fritz, Lisette en Nora. Het betrekkelijke wint het dan op het algemeene.

De auteur heeft, overigens, zélf de algemeenheid van Shaw's redeneering vernietigd, wanneer hij Fritz vragen laat :

«Waar eindigt de bloedzuigerij en waar begint de liefde ? Wie zal ooit de grens trekken ? Wanneer is een artiest «vivisector», wanneer «minnaar» of «echtgenoot» ? »

Het komt ons voor of Fritz zich voortdurend langs die erg onbepaalde grenslijn beweegt... Hoe handelt hij tegenover Lisette. Is het de kunstenaar alléén, die ontroerd werd ? Of: gevoelde hij wezenlijk liefde voor Lisette ?

In het tweede bedrijf vergelijkt Fritz de genegenheid, eens door Nora in hem gewekt, met de passie, die Lisette bij hem deed ontstaan...

Nora is een dier vrouwen « die rechtstreeks inspireeren als onderwerp zelf, door bouw, 'n mooie teint, haarkleur, houding, oogen...»

Lisette schikt hij onder

« de vrouwen, die onrechtstreeks -- nee, niet onrechtstreeks... die «anders» inspireeren, die door hun genegenheid, door hun liefde, den scheppingsdrang vermogelijken... Zij weven de atmosfeer van voldaanheid, van rust en van geluk, waarin het werk moet ontstaan, en groeien... zulke vrouwen behouden eeuwig hun kracht omdat « liefde » eeuwig is...»

Fritz wéét heel bepaald wat hij wil. En toch zal hij, later, Lisette van zich wegstooten nadat ze uitgediend heeft en hem alles gaf, wat hij, als artiest, van heur verwachten kon. Méér dan Nora was ze dus niet. Wat blijft er over van die mooie atmosfeer van voldaanheid, van rust en van geluk, waarin het werk moet groeien ?

Het geval met Lisette wordt een herhaling van het avontuur met Nora...

Maar nu ware het konsekwent geweest in dit gezelschap van zuiver-denkende lui, die zoo klaar hun ideeën kunnen uitspreken en bij momenten den indruk nalaten, dat ze én te véél en te goed praten, indien Lisette aan Fritz zijn onredelijkheid zou verweten hebben. Het feit, dat Fritz tot het bewustzijn komen zou hoe zijn droom om zijn liefde en het streven van zijn kunstenaarschap te doen vergroeien wéér eens vernietigd werd, kon dan het culminatiepunt van het drama geworden zijn.

Er bestaat in de figuur van Fritz een eigenaardig dualisme. Hij bemint Lisette en tevens blijkt hij jaloersch op zijn vrouw, die wat scharrelt met den aan tering kwijnenden Freddy. De auteur constateert het feit zonder meer, en verwaarloost daarvan partij te trekken in de ontwikkeling van zijn drama.

De figuur van Lisette staat er. Zij is de levenslustige, gezond-zinnelijke, kokette vrouw. Met diabolische bewustheid beschikt zij over al de middelen, waarmede de natuur haar bedeelde tot het wekken van liefde. Er is in haar behaagzucht iets impulsiefs, dat in eng verband staat met haar vrouwelijk instinct. Haar optreden tegenover Fritz : het verraden van het geheim hunner liefde, is logisch... Het vormt bovendien een pakkend slot... Ook een slot dat sluit. Want de schrijver belet ons verder te denken... We hadden moeten kunnen voelen, dat het leven verder vloeit, onmeedoogend, doch dat hetzelfde problema weer eens, onder een anderen vorm dan, oprijzen zal in het bestaan van den artiest. Maar door gemis aan hetgeen wij, hooger, als het tragisch hoogtepunt aanduidden, kon dit vergezicht op de komende dagen van strijd niet ontsluierd worden !

Nu zegt Fritz wel tot Lisette, dat zij een nieuwe wereld opende voor hem, en hij haar nog lief heeft...

« Je hebt enkel een anderen vorm gekregen -- liefde is eeuwig, Lisette. -- Alleen de vorm is vergankelijk. »

Beroest Fritz zich hier niet met woorden en krijgt de toeschouwer niet den indruk of hij naar zijn geestelijk evenwicht zoekt in dit voortdurend verwarren van liefde met het onbewuste streven naar vernieuwing, dat er leeft in zijn artiestenziel? Van Fritz mag verwacht worden, dat hij bepaald wéét, hoe ook Lisette uitgediend heeft...

Fritz, die heel duidelijk beseft hoe zijn huwelijk een vergissing is, blijft bij zijn wettige vrouw, de goedige, wat onbeduidende, vaag sentimenteele Nora, omdat ze een « kindje » verwacht ! Zoo wordt in het derde bedrijf het

motief verrafeld. Een dood-gewoon sentimenteele overweging, die zoo klein aandoet naast al het zuiver-verstandelijk geredeneer in de twee vorige bedrijven, moet de oplossing brengen... Die komst van een kind vormt een zeer kunstmatig en ouderwetsch element in dit toch modern-opgevatte drama, waarin het egoïsme van Fritz, in wien de kunstenaar machtiger is dan de mensch, alles beheerschen moet...

Maar -- we zeiden het reeds -- in het slotbedrijf, komt de intrige op den voorgrond en dit geschiedt ten nadeele van de psychologische analyse. De menschen leven hun eigen bestaan niet meer. De schrijver grijpt in om de oplossing te brengen, welke logischerwijze zich had moeten ontwikkelen uit het gebeuren.

De dialoog van Horemans munt uit door knappe raakheid en scherpte in de juiste en vlotte weergave van gedachte en gevoel. Zijn levendigheid kon echter de lengte van sommige gesprekken, waarin de personages te fel en te dikwijls het ontleedmes in de wonden hunner eigen ziel omdraaien, niet doen vergeten.

In Slangetje heeft Horemans blijken te over gegeven van zijn onmiskenbaren aanleg voor het tooneel. Aan de literaire waarde van zijn stuk valt niet te tornen. Méér concentratie in de uitwerking, een strenger doen convergeeren van de details naar de hoofdlijn, zou de waarde van Slangetje als zuiver tooneel werk aanmerkelijk hebben verhoogd.