Met dit werk heeft het bestuur de hand gelegd op een stuk dat geheel thuis hoort op het tooneel der Vlaamsche Opera. Zoo het behaalde succes waarlijk groot mocht heeten, is dit wel te danken aan de artistieke inspanning van het gezelsschap, dat hoe verzwakt ook sinds de aderlating der twee laatste jaren, nog levenskracht genoeg bezit om het speelplan der Vlaamsche Opera niet te doen overzwenken naar het geflikflooi der blijkbaar opnieuw beroemde operette, voor welke genre ook nu weer een proefballon opgelaten wordt. Van waar de wind komt, is niet moeilijk te gissen!

"Zangspel" noemt de affiche het werk. 't Past allerminst voor dit muzikaal-dramatisch spel, dat, al weze het dan ook maar een eenvoudig dorpsdrama, niets gemeen heeft met het eigenlijke zangspel, waarvan de afzonderlijke zangnummers de grootte, vaak eenige bekoorlijkheid uitmaakt. De hoofdpersoon van het stuk is de kosteres, wat de titel van het stuk, dat ik ook vermeld zag als "Haar pleegdochter", niet veronderstellen laat. Naar Jenufa, haar pleegkind, gaat al de liefde van dit zonderling creatuur - een liefde, welke niet terugwijkt voor het bedrijven van een kindermoord om de bedrogen dochter de schaamte te sparen van een schandewekkend moederschap. Zij is het, die niets vermoedend van Jenufa's toestand aan Stewa, den minnaar de beproeving oplegt, waartegen deze dronkaard en zwakkeling niet bestand is; zij bewerkt het dat Jenufa den verstooten minnaar Laca, Stewa's halfbroeder, tot gemaak aanvaarden zal. En om zulks mogelijk te maken snelt zij ongezien naar buiten met het wichtje, dat zij onder ijs der rivier verdwijnen doet. Aan Jenufa liegt zij voor dat het kind een natuurlijk dood gestorven is. Geen schande heeft deze bijgevolg nog te vreezen en een toekomst van liefde verbeidt har in het onverhoopte leven, dat Laca voor haar openstelt.

Door haar misdaad heeft de kosteres Jenufa gered, maar zichzelf ten onder gebracht. Zij vindt geen rust meer; angst en berouw kwellen har. Geen vrede brengt haar het huwelijk van Jenufa en Lasca, dat weldra zal ingezegend worden. De ontdekking van het lijkje op 't oogenblik dat de bruidstoet zich in beweging zet, brengt de ontknooping: de bekentenis der schuldbezwaarde kosteres, trots alles gelukkig nog om de gehechtheid van Jenufa, die haar in deze vreeselijke stonden niet verloochenen zal.

Aan het stuk zooals men ziet, ontbreken geen melodramatische verwikkelingen, - 'n element dat terloops nog versterkt wordt hier een laffen messteek, Jenufa toegebracht door den jaloerschen Laca, daar een voorloopig uitgestelde poging tot zelfmoord van de kosteres, elders een dronkemansscène. Het brutale karakter hiervan verdwijnt evenwel onder den toets der muziek, die louterend inwerkt op de gruwelijke stof. En aan zoo iets zou men na de uitspattingen der laatste jaren niet verwacht hebben. 't Stuk wordt er door gered. Op den bouw van het drama valt anders wel af te dingen. De schier gemoedelijke liefdescène van het nieuwe paar, zoo vlak nadat het meisje den dood van haar kindje vernomen heeft, bevreemdt meer dan ze treft, wat ook te zeggen is van de triomfantelijke liefdeontboezemingen, volgend op de indrukwekkende schuldbekentenis van de kosteres. Toch belet zulks niet dat het werkelijk drama ons door het prisma der muziek boeien blijft.

Leo Janacek, de componist van dit werk, is een zeventiger, in wiens muze de heilzame invloed te verkennen is van een uit het volk opgevelde kunselij behoort tot de Tsjeeksche-nationale richting in de muziek, die roemrijk inzet met het bewuste optreden van een meester als Smetana. Evenals deze ?? hij zich tot eigen volk, bij wie hij de klank en rhythmus der geluiden afluisteren ging, om ze op te nemen in den stroomenden vloed zijner kunst. De weerklank hiervan ligt verspreid in deze partituur, die men niet te rangschikken heeft onder een of ander al of niet revolutionaire richting buiten den nationalen gezichtskring gelegen. De melodische toonval, de rhythmische verscheidenheid, de beweeglijkheid van het levendig orkest en de eenvoudige kracht der ?? staan borg voor het muzikaal belang. Zangerig is de declamatie, die ofschoon het karakter van den natuurlijken spreektoon involgend geen herhaling schuwt van woorden en melodische wendingen.

Als bevracht door den geest van het lied komt die kunst ons te voorschijn, en zoo buiten Smetana nog van een invloed te gewagen is, zou men dien niet verder dan bij den wonderen liederzanger Schubert te zoeken hebben. Daartoe is men reeds geneigd bij het molengewiek dat opklinkt in de prelude en voelt men zich telkens weer bereid, wanneer de toon van het lied in zang of orkest aangetoetst wordt.

De stemmenensembles onderscheiden zich door rhytmischen rijkdom, iets waarop het orkest niet achterblijft. Van overdadige dramatiseering der toestanden is in deze muziek geen spoor te vinden. De verwekte spanning is er natuurlijk om. Vergeleken bij het meer modisch-toegeruste "Laagland", dit ander succesvol boerendrama, wint dit werk het door zijn ongekunsteld karakter.

Naast de keus van het stuk, is de opvoering te prijzen. Aarzelingen bleven natuurlijk bij zulke eerste vertooning niet achterwege. Hiervan was nochtans niets te merken bij Mevr. Faniëlla, die meesterlijk acteerde en het dramatisch karakter van den zang volle relief wist te geven. Bij een artise van haar gehalte zou men echter zoo hartsgrondig wenschen dat de woorden hun loven verkrijgen in den mond, die ze uitbrengt. Want zonder dit leven blijven wij uitgesloten van een der meest elemntaire eigenschappen van den communicatieven zang.

Mevr. Hougaerts blonk ook thans weer uit door fraaien zang en zuivere dictie. Een groote beweeglijkheid in de pathetische oogenblicken blijft te wenschen over. Nog vaak werden deze verland door het gluren naar den steeds even hulpvaardigen, maar niet steeds aan te klampen orkestmeester.

In het stokje van dien zelfden baas schijnt alle heil voor den heer Sterkens gelegen. In werkelijkheid richten zijn spel en zang zich tot die duistere gestalte vóór het voetlicht, met wien zijn uit te beelden personage van Laca feitelijk geen uitstaans heeft.

De heer Vercamer beweegt zich los, is zijn partij muzikaal en vokaal meester, blijft verstaanbaar, en gaf aan de rol van Stewa een karakter, dat hij flink volhield.

Artistiek volkomen geslaagd werk gaf Mevr. Drost-Van Wely ten beste in de rol van het sympathieke Grootje. De kleine rollen werden naar wensch vervuld door Mej. Ooms, De Borger, Van de Velde, Cambler, Goovaerts en de heeren De Quick en Heinstraete. Het koor gaf blijk van goede ?richting, maar voelt zich nog niet thuis in de ensembles.

Lenig klonk het orkest onder de leiding van den heer Schrey en zeer verdienstelijk was de tooneelschikking en de ensceneering van den h. Engelen, in welke de costumering goeden indruk maakte.

Na het tweede bedrijf, met het groote succes voor Mevr. Faniëlla, moest zesmaal gehaald worden, na het laatste minsten zooveel. De glansrijke vertooning, werd bijgewoond door den Minister Huysmans en de Schepenen Juries en Lebon