Wij willen geen stelling nemen in het konflikt dat de stichting van deze twee speelgezelschappen heeft veroorzaakt. Nochtans moet gezegd dat van artistiek standpunt uit het Nieuwe Volkstoneel beproefde krachten in lijn kan stellen daar waar het Vlaamse Volkstoneel is aangewezen op min of meer verdienstelike liefhebbers. Aan het Vlaamse Volkstoneel moet alzo de tijd worden gegund dit nieuwe door gebrek aan toneelervaring gehandikapeerde gezelschap degelik te vormen. Van het Nieuwe Volkstoneel mag anderzijds worden verwacht, dat het spelgehalte minstens blijven zal op de hoogte die tijdens Dr. De Gruyter en Johan de Meester werd bereikt.

Men heeft die splitsing betreurd en misschien terecht. Maar wij oordelen dat de coexistens van deze twee speelgroepen bij beide de begeerte zal aanprikkelen om zijn tegenstander door gaaf en degelik werk te overtroeven. Het publiek kan daar slechts bij winnen.

De twee Volkstonelen hebben op de ontvlambaarheid van de vlaamse massa gespekuleerd en zijn allebei voor de pinnen gekomen met een Tijl.

Eerst en vooral, de daarmee ingeslagen richting is een slecht spoor. Politieke propaganda, of een welkdanige tendens dan ook hebben op de planken niets te maken. Wij kunnen dit met niet genoeg klem betonen omdat hier speciaal in Vlaanderen al te veel wordt geschermd met de leuze: kunst voor het volk. Ergo redeneren de voorstanders van deze strekking, moet in de kunst de weerslag voelbaar zijn van de bestrevingen waarvoor dat volk zich inspant. Zo komen zij dan volmaakt te goeder trouw tot delegering kunst en politiek. Het hoeft natuurlik geen betoog dat zij hiermee het monsterhuwelijk der inkompatibiliteiten bezegelen. Als wij deze verschijnselen toetsen aan de kriteria der esthetiek die in dezen alleen rechtsgeldig zijn, dan moeten wij aan de bazis reeds een dergelike vervalsing der waarden onvoorwaardelik verwerpen. Op de planken vraagt men dramatiek, veruitwendiging van het woord en veraanschouweliking door het beeld van bij uitstek dramatiese elementen. Cerebraal doorgevoerde tendenskunst is daarom even onaanvaarbaar in Vlaanderen als zij het is in Soviet Rusland.

Beide Volkstonelen hebben dus hun schlager waarmee zij de buitens afreizen en de gemoederen in lichterlaaie zetten. Wij willen hier deze twee Tijlen aan elkaar afwegen als zodanig allereerst, 't is te zeggen als propagandastukken. Verder dan uitpuren wat zij beiden onder de meetingfrazeologie inhouden aan zuivere dramatiek.

Eerst dit: de Tijl van Graverson werd geschreven zonder de geringste literaire pretentie. Die van Van de Velde daarentegen wil literair zijn. Graverson geeft toe: wat ik schreef is de vlaamse Muette de Portici. Het is een stuk van rebellie; tafelspringerij op het toneel. Van de Velde schiep zijn gewrocht onder het teken der gehoofdletterde Kunst. Nu lijdt het voor de toeschouwer geen schemer van twijfel, dat Graverson's Tijl, die aliterair wil zijn, meer dramatiese waarde veraanschouwelikt dan die van Van de Velde.

Graverson heeft zijn werk ongetwijfeld currente calame geschreven. Dat wil zeggen zijn stuk bevat een minimum woonden. Het staat getekend in krasse hoofdlijnen, die niet met metaforen en overtollig siercel werden aangevuld. Graverson is niet bij de beeldspraak te leen gegaan. Hij heeft zijn werk geschreven met de conciesheid van een handelsbrief. Er is geen literair gezwam. En dat precies, deze overhaasting, in het neerschrijven blijkt merkwaardig resultaat op te leveren. Toneelplastiek wordt ons gegeven in enkele rudimentaire maar als zodanig gave beelden. De tekst is niet gevleugeld, wel raak getoetst. Daarom erlangt menige passus kordaat afgerond volume. De auteur zegt wat hij te vertellen heeft haast voor de mond weg, en wemelt zijn werk dan ook van historíese ketterijen, één intens dramaties moment houden wij alvast voor de publieke aandacht vastgespijkerd. Het is het slottoneel van akt 1. Tijl voert de simpele zinsnede « de assche van Klaas klopt op mijn hart» tot een overweldigende hoogte. Daar bereikt hij een zeldzaam paroxysm waarvan de plotse spankracht zich in de gemoederen van de toeschouwers ontlaadt zonder dat daarbij toevlucht moet worden gezocht in holle slagwoorden of zinspelingen op onmiddellike voorvallen uit de Vlaamse strijd.

Over de Tijl van Anton Van de Velde zullen wij kort zijn. Nooit hebben wij dergelike nonsens zoo bloedig serieus horen uitkramen. Het scenario is kristalhelder in zijn kindsheid: Frankrijk is en oud impotent wijf, tandeloos en seniel, dit naar een diakenie moet worden vervoerd. Haar dochter Chou verschijnt ons onder de gedaante van een bleekzuchtige bakvis, die dubieus Frans spreekt en berouw heeft om wat zij de Tijlianen heeft aangedaan. Dat is natuurlik België. Nele is een deftig gekleede renteniersvrouw, die natuurlik erg op haar fatsoen is gesteld. Dat kan niet anders zijn dan moeder Vlaanderen. Nu worden deze personnages door elkaar gehaald en gesteld in situaties, die U in een homeriese schaterbui doen ontploffen natuurlik daar waar de auteur het ernstig bedoelt. Zo laat Van de Velde bijv. door een sabelslikker even de kin van Moeder Vlaanderen strelen, en deze dame gaat voor deze snode aanval tekeer als een bezetene. Daarmee acht de auteur Van de Velde dan de honderdjarige verdrukking van Vlaanderen met een maximum plastiese kracht veraanschouwelikt. Er is als slot een gevecht met peperkoeken kanonkogels. Dat is natuurlik de vlijmende spot waarmee Tijl de franskiljons afmaakt. Laat ons mekaar goed verstaan: de franskiljons hebben het volle recht Van de Velde vierkant uit te lachen om zijn diepe doorvorsching van de nationaliteitenstrijd in België. Het is een tegenhanger van de papieren barricade van Frans Van Cauwelaert.

Van de Velde houdt te veel van jallegorie en van slappe simboliek. Het is niet zo makkelik een zuiver gedachtelike probleemstelling zoals het Vlaamse vraagstuk er een is symbolies te veraanschouweliken, en de in de dorheid geteelde personnages levensvatbaar te maken. Van de Velde schept ledepoppen, die daarbij een literair jargon orakelen, doorspekt van hak op die tak fantazij zonder kop noch staart dat behoort tot de wartaal die in Vlaanderen enkel te Gheel wordt gesproken. Uit akt 1 heugt ons in dit verband scherp dit één staaltje: Tijl spreekt van « het verkrachte vaderhuis . Zo zijn de beeldsprakerige buitensporigheden legio. Tijl II behoort niet tot de Vlaamse dramaturgie, wel tot de mentale wetenschappen. De allegoriese transpositie alleen, zoals Van de Velde ze voorstelt, is onmiskenbaar een geestelike afwijking. Frankrijk: dat zijn de hoeren en de bordelen, de ontucht en slemperijen. Pas op meneer Van de Velde, als U zoo doorholt gaat u franskiljons kweken. Zulke bekrompen franshaterij vindt men stellig niet bij den verwoedste nationalist, en de Vlaamse beweging onder dit teken komt ons voor als een gedrochtelik wanproduct.