Dit hoofdstuk zou te lang worden, moest ik nog ieder een plaats gunnen, die door een of ander stuk wist belangstelling te wekken, en een tijd lang door de critiek met de vleiende benaming «belofte» werd vereerd. Ik denk bijv. terug aan Pieter MAGERMAN, die ons in «TREKVOGELS» een tamelijk gruwelijk maar sterk geteekend beeld gaf van de ellende der Vlaamsche werklieden, die genoodzaakt zijn in Frankrijk de bete broods met hard labeur te gaan verdienen. Dit niet te onderschatten tooneelstuk is evenwel een te log kader rond een mager conflict. Maar in dit werk is een schoone en oprechte naastenliefde uitgestald, die op meer dan een moment treffende accenten vindt.

Een schrijver van niet geringe beteekenis, Jef HOREMANS, behoort ook tot dezulken die in zekeren zin ontmoedigd werden, en m. i. niet het onthaal kregen dat zij verdienden. Ik wijs in het bijzonder op zijn «rhapsodie in twaalf dialogen», die hij «LIEFDE» noemde, en die een soort Vlaamsche transpositie is van Schnitzler's «Reigen». Feitelijk een soort geestelijke bokspartij in twaalf rounds, die met een lovenswaardige vinnigheid wordt uitgestreden. Maar de kampioenen zijn te banaal om ons twaalf tafereelen lang te boeien, en bieden ons van de «liefde» slechts een eenzijdig en vrij benepen aspect. Het is tenslotte niet veel meer dan gespeel van kleine menschjes, die verstoken blijven van alle grootheid, zoowel in hun trouw als in hun ontrouw, en die «liefde» heeten wat veelal slechts tamelijk vulgair «egoïsme» is. Maar ik wil dit gaarne erkennen : dit «gespeel» is voortreffelijk geteekend met alle mogelijke nuances, in een dialoog, waarvan ik de weerga in onze tooneelliteratuur niet ken.

In 1935 verscheen van een nieuweling F. J. KEMP een stuk, «PROFESSOR BOS», dat ook m. i. niet de waardeering heeft gekregen dat het verdient. Reeds in een vroeger tooneelwerk «HET DEFTIGE DORP» toonde Kemp waarachtigen aanleg voor tooneel. Zijn dialogen hebben een eigen zeer kruimig accent. «Professor Bos» is een spannend familiedrama, waarbij een zonderling een soort strijd heeft uit te vechten met zijn drie schoonzoons. Hij is de «tweede man», die binnendringt in een huisgezin, en daar botst op den vinnigen weerstand van de drie zoons, wier moeder hij in een tweede huwelijk huwde. Bos heeft dit gezin eerst gered, veroverd, en verliest het dan ten slotte, nadat gebleken is dat hij niets meer is dan een schaamtelooze smokkelaar. Er is allicht iets monotooms in de altijd gespannen gemoederen der schoonzoons, die zoo sprekend op elkander gelijken. Ontlading volgt op ontlading, zonder dat een milderende invloed zich gelden laat. Maar deze dialogen treffen door hun directheid. Ik heb dat stuk het beste van het jaar genoemd (1935), maar ook «Professor Bos» vond geen toegang tot een schouwburg.

De Landjuweelstrijd van hetzelfde jaar openbaarde ons een alleszins merkwaardig werk van MARK BELLOY, «DA CAPO». Maar dit is een werk, dat ons eigenlijk al een eindje buiten de realistische sfeer voert. Het is zooiets als een modern sprookje. Over een klein koninkrijkje heerscht een jonge vorst als een overmoedig despoot, en tyranniseert zijn heele omgeving. Zijn hersenen deugen niet. Maar hij weet het. En waar hij gehoord heeft van een zeker Chineesch experiment, besluit hij zich te leenen tot een heelkundige bewerking en van hersenen te veranderen. Men geeft hem de hersenen van een humanen dichter, dien hij vooreerst kerkeren liet. Maar een wonderlijke evolutie voltrekt zich. De dichter, die de slechte hersenen van den vorst heeft gekregen, ontpopt zich gaandeweg als een ongemeen sterk politiek leider. Hij stelt zich aan het hoofd van een altijd maar groeiende oppositie -- want het volk wil van den «goeden» koning niet meer weten. En de slechte hersenen winnen het. Zelfs 's konings vrouw zal de zijde kiezen van den dictator, en de vorst gaat gebroken heen...

Het is een zinrijk sprookje, bovendien zeer actueel. Het cerebrale karakter er van heeft den auteur niet belet waarachtige en warmbloedige menschen uit te beelden. Maar de actie is in dit spel door te omstandig gepraat lam gelegd. We onthouden er vooral het begin en het slot van ; het «da capo», waarbij ons eerst de slechte vorst getoond wordt in zijn brutaal optreden, en dan -- na afloop van het experiment -- de weleer zachtzinnige dichter, die nu precies houding en manieren van den vroegeren despoot heeft overgenomen. En het volk is tevreden......

En nu rest mij nog te gewagen van het laatste stuk van Gérard WALSCHAP, den bekenden romancier, dien men al voor het tooneel verloren waande, maar die zich plots zijn debuut herinnerd heeft en ons onlangs verrassen kwam met een nieuw tooneelwerk, «DE SPAANSCHE GEBROEDERS».

In dit stuk is op prangende wijze de burgeroorlog geconcentreerd in het geval van de twee broeders, die elk met dezelfde vurigheid in tegenovergestelde kampen stelling nemen, en tenslotte eindigen met elkander in onbedwingbare razernij te worgen. Walschap toont zich hier vooral de schrijver van «Nooit meer oorlog !», de vurige pacifist, dien de Spaansche burgeroorlog blijkbaar zeer heeft teleurgesteld, en die in deze dialogen zijn medeleed om het Spaansche drama en zijn haat tegen de stichters van moord en plundering op vibrante wijze uitschreeuwt. In het conflict zelf kiest hij geen partij, en laat de politieke zijde er van volkomen onverlet. Hij grijpt dieper. Hij wil vooral het onmenschelijke, het wreede, het onredelijke van zulken burgeroorlog doen uitkomen, en vermag dit met zooveel tact te doen, dat men ternauwernood bemerkt in welk van de twee kampen men zich bevindt. Maar priemend voelt men, en onverbiddelijk, het innerlijke drama der verscheurdheid.

Het stuk kreeg een gemengd onthaal. In feite gaf het niet wat men er van verwachtte. De dialogen zijn nogal uitgesponnen, en er wordt een beetje te veel geredeneerd, terwijl ettelijke personages te schetsmatig zijn uitgewerkt. Maar het eerste bedrijf is een knappe brok tooneel, zeer goed geteekend en waarlijk ontroerend.

In den Vlaamschen Schouwburg te Brussel was het onthaal vrij gunstig, geestdriftig zelfs. Men onderlijnde er volop deze bestanddeelen van het stuk, waar Walschap eenigszins, den toon van het melodrama benadert -- wat natuurlijk nog steeds de beste manier is om het «uilekot» in de vertooning te betrekken. Ook werd van uit den hooge duchtig geroepen. En gelukkig maar dat de auteur er voor gezorgd heeft dat de «verrader» op het tooneel zelf zijn verdiende straf kreeg !

Wij hebben ons verheugd over dit stuk. En het was goed dat deze scherpe toon eens weerklonk, nu sinds een heelen tijd de speelbaarheid van ons repertorium nog alleen gemeten wordt aan folkloristische koleurigheid en vaak weinig verheffende boertigheid. Ik acht deze «Gebroeders» een heilzame reactie op dat sentimenteel of triviaal geleuter.