De Sint Arnoldus-ommegang te Machelen bij Deynze lokt steeds twee weken lang geheel de Zuid-Vlaamsche bevolking aldaar ten ommegang en ter kermis. Ik heb, kind zijnde, geen jaar overgeschrikkeld daar met mijne heele familie per koets naartoe te rijden. Het was voor ons, en dus voor alle kinderen, en ook nog wel voor groote kinderen -- denk ik nu -- een zeer prettig feest. Wij bezochten de kerk, onze mama stortte eene offerande en stak eene kaars aan, wij baden eenige wees-gegroetjes en gingen dan als van zelf de rest van den dag slijten langs de kramen met lekkergoed en op den paardjesmolen. Het was werkelijk een éénige dag, waarop wij weken bij voorbaat dachten en die voor ons bijna de beteekenis en de waarde kreeg van het Sint-Niklaasfeest en van de komst van de klokken van Rome.

Gedurende deze dagen ziet het dorpje Machelen er alleraardigst uit, vol beweging, vol kleur, vol geroezemoes en met die in 't oog vallende antithesis : den stillen ommegang rond het kerkje en een weinig verder de felle uitspattende kermispret. Dat kerkje met zijn eigenaardig stomp, ineengestuikt torentje, ligt, omboord door een krans hooge donkere boomen, in een bocht langs de Leie -- zoodat Machelen op zich zelf reeds een zeer eigenaardig Vlaamsch natuur-tafereeltje vormt dat de aandacht van den dichter boeit en het palet van den schilder bekoort. En nu ligt dat dorpje precies in een land van schilders, o. a. Claus die te Astene woonde, Modest Huys van Olsene en Albert Saverys die te Deynze zijn atelier heeft, en werd aldus het onderwerp van vele schoone schilderijen. Modest Huys vooral zag, op die ommegang-dagen, godsdienstzin en gezonde vroolijkheid zich aldaar vereenigen tot een kleurig harmonieus beeld van Vlaamsch leven, en schilderde daar zijn eerste "Vlaamsche kermissen" die misschien wel zijn beste werk zijn geweest en blijven zullen. Albert Saverys zag de antithesis scherper. Het groote doek, waarmee hij bij zijne eerste tentoonstelling te Gent geheel het publiek verbaasde, ontroerde en won, behandelde precies hetzelfde onderwerp, met andere oogen bekeken en vooral met andere kleuren -- de kleuren van Saverys -- geborsteld. Gaston Martens schilderde hetzelfde tafereel in zijn tooneelspel "Sint Pieter's Nacht". Ik heb bemerkt dat men in de bladen nogal gaarne het adjectief "Breugheliaansch" gebruikt in verband met Gaston Martens' werk. Ik denk dat jongere schilders hem wel méér hebben beïnvloed, en het ware op zijn minst interessant na te gaan in hoever de invloed van Modest Huys (in den aanvang) en van Saverys (in Martens' verdere evolutie) zich in de tooneelproeven van Gaston Martens laat voelen.

Martens was door Machelen-ommegang aangetrokken, en zijne begeestering hiervoor vond misschien wel eene aanleiding in de door hetzelfde onderwerp geïnspireerde werken van de twee hooger vermelde schilders. Overigens, wij kennen Martens' liefde voor sterke kleur, zjne kunde en handigheid bij het typeeren van het landsche volk, de sappigheid van zijne natuurgetrouwe volkstaal. En inderdaad, het contrast van eene dergelijke bedevaart-kermis levert een niet te misprijzen dramatisch element. Hier was dus eene uitstekende gelegenheid voor den schrijver van "Paus van Haegendonck" en "Prochievrijers" om een nieuw en ditmaal vollediger tooneelspel te schrijven, eene soort synthesis van het heele landelijke leven van het Vlaamsche volk, met zijn soms vreemden, soms fanatieken, soms bijgeloovigen, maar steeds diepen godsdienstzin, met zijn gezonden levenslust, zijne kleurige krasse taal, zijne uitspattende pret, zijn woeste driften en zijne stille, ingehouden, groote passies.

De opvoering van "Sint Pieter's Nacht" geeft mij thans gelegenheid tot volgende bedenkingen, waarvan ik de verwarring voorzie en waarover ik mij dan ook bij voorbaat verontschuldig.

Mijns inziens werd Martens in de uitwerking van zijn plan vooral gehinderd, door zijn onderwerp. Ik zei : hij zag in deze bedevaart-kermis eene gelegenheid tot typeering van Vlaamsche menschen, zeden en gewoonten. Dat vooral bekoorde hem. En nu heeft hij toch gedacht dat hij hierbij een onderwerp en eene intrigue kiezen moest, die in verband stonden met geloof, met innerlijken godsdienststrijd -- namelijk : de tragedie eener door twijfel gemartelde ziel. Enfin, velen vroegen : wanneer zal Martens eens een onderwerp aanvatten met eene werkelijke intrigue, een innerlijken strijd, waarover dan ook een werkelijk drama te maken is ? Hij heeft dit thans gedaan, en dat is precies de fout van het stuk -- want nog eens : het was vooral de kleur van het milieu die hem aanlokte ; en dat milieu heeft hij dan ook zeer kleurig geschilderd, echt gereproduceerd, met rijk talent zijn types afgeteekend en geborsteld -- maar het onderwerp van zijn stuk, de zielestrijd waarom het gaat, of beter waarom het zou moeten gaan, is heelemaal begraven onder eene opeenstapeling van overigens meesterlijk uitgewerkte détails, zooals bijv. de dood van de pop Fridolien -- en de hoofdpersonen, tusschen wie het conflict zich afspeelt, de zoon van den smid, de moeder en de onderpastoor, worden gewoonweg in de schaduw gesteld van de meesterlijk uitgebeelde nevenfiguren, zooals Baltie, Dboze, Smufte, de bedelaars en het ventje met het poppenkraam.

En niet alleen aan de scherpe kleur dier nevenpersonen is dat te wijten -- maar wel en vooral aan het feit dat Martens zich steeds gehinderd zal voelen bij eene poging tot uitwerking van een innerlijk conflict (de basis van het echte drama) door zijn realisme. De realistische vorm op het tooneel sluit tal van mogelijkheden buiten ; dat moet Martens hier in "Sint Pieter's Nacht" wel zelf gevoeld hebben. Het is, in verband hiermee, niet zonder belang vast te stellen dat deze realistische tooneelschrijver in zijne beste stukken, m. i. "Paus van Haegendonck" en "Prochievrijers" het meest van zijne stelling afwijkt, omdat hij zich daartoe eenvoudig genoodzaakt voelde, indien hij wou een geconcentreerd geheel geven, eene synthesis, een levensbeeld in het verloop van enkele bedrijven. Het laatste bedrijf van "Prochievrijers" is daar het beste bewijs van en staat als kunstwerk mijlen boven dien platten, effenen "Derby" waar de schrijver zich met opzet geen oogenblik verheft boven het getrouw weergeven van gevloek en herberggepraat, maar dan ook geen enkel oogenblik een echt dramatisch moment bereikt.

Nu nog de godsdienstkwestie in het stuk. Men noemt het van den eenen kant : ongodsdienstig, wijl men van een anderen kant gewaagt over eene "verouderde katholieke tendenz".

Martens bedoelt : Een jongen heeft zijn geloof verloren. Hij moet van zijn vader ter bedevaart gaan. Hij gaat en zoekt een bewijs : als hij één oprecht geloovende ziel ontdekt, zal hij zelf opnieuw gelooven. De onderpastoor sterft voor hem. Hij roept uit "Hij is voor mij gestorven als Jezus ! Ik moet naar Hem" en gaat de kerk binnen.

Maar onderwijl is zijn weg, waarlangs hij eene geloovige ziel zoekt, omboord door bedevaarders met de meest afzichtelijke bedoelingen. Niet één denkt aan God. Van geen enkel is de ziel rein. Dronkenschap, leugen, diefstal, ontucht, huichelarij vindt hij overal en de danstent heeft meer bijval dan de kerk. De onderpastoor blijft een vage, zwak uitgebeelde figuur zoodat wij den eind-ommekeer in het hart van den jongen man niet logisch kunnen vinden -- en bovendien dezen ommekeer eene dramatische fout moeten noemen. Alles in dit werk schijnt er namelijk

op aangelegd om den jongen zijn geloof voor goed en voor altijd te begraven.

Ik herhaal : de bedoeling van Martens is anders. Deze fout is nog eens te wijten, aan zijne handigheid en aan zijn realistischen vorm, waarbij elke innerlijke zielontleding vermoeilijkt wordt en bijna onmogelijk gemaakt. Kijk ; de zoon van den smid is in verhouding met de andere dramatis personae zwak uitgebeeld, evenzoo de moeder, evenzoo de onderpastoor -- en dat zijn nu juist de "rechtsche" elementen. In de linker schaal der balans echter wegen alle personae, wier typeering in Martens' lijn ligt : Baltie, de vader, de marketenter, de bedelaars, de baljuw, enz.

Ik verzeker u : de balans helt over naar links. Ontegensprekelijk. Martens heeft met een wrong, dat paar eind-zinnetjes, naar rechts geduwd -- maar dit is eene overwinning van "rechts", waaraan wij niet gelooven.

Trouwens -- dit hier is 'n laatste opmerking -- waaraan is het te wijten dat wij geen enkelen goeden bedevaarder te zien krijgen ? Ik geloof dat Martens het interessanter gevonden heeft ons slechte te teekenen, niet omdat zijne natuur hem daartoe noopt -- God beware mij dat ik zooiets van mijn goeden vriend zeggen zou ! -- maar omdat in het kader zijner kleurige realistische typeering een slechte bedevaarder beter figuur maakt.

Want dat er ook goede, gewone, brave menschen te Machelen ter bedevaart gaan, dat zal Gaston Martens het allerlaatst betwisten. Ik kan er desnoods twee noemen : Gaston Martens zelf... en ik. Ik hoop dat hij niet aan mijne goede bedoelingen twijfelt. Ik twijfel in elk geval niet aan de zijne.