In de vier bedrijven van « De Kameraden » dramatiseert Strindberg nogmaals een vorm, een episode van het -- volgens hem -- eeuwige en onontwijkbare duel der geslachten. Zooals hij het doet met een zeldzame scherpte in het kiezen der teekenende bizonderheden, een helderheid van geest in de uiteenzetting der aspecten, die aan cynisme doet denken, een niets ontziende wreedheid in het streven naar onopgesmukte en van alle sentimentaliteit of poëzie ontdane waarachtigheid, heeft nooit iemand het vóór hem en ook niet na hem gedaan. Wat lijkt de Ibsen van de Komedie der liefde, van Nora, van Spoken, van Hedda Gabler een kalme, waardige satyricus ! Hij toch ging, met de jaren, de vrouw hoogschatten als het mooiste in de menschheid, als de kracht, die naar de overwinning stuwt... Zei hij niet:

« Een vrouw, wanneer zij iets onderneemt, gaat gewoonlijk het verst».

Dit gezegde zou Strindberg wellicht beaamd hebben met deze bijvoeging: in de onderwerping en de vernietiging van den man. Voor Ibsen waren man en vrouw geen natuurlijke antagonisten, geen vormen van vijandige oerkrachten... Het waren de maatschappelijke leugens, de vooroordeelen, die liefde en huwelijk kwamen vergiftigen en soms vernietigen. Er komt daardoor iets betrekkelijks in die voorstellingen van het probleem, zooals Ibsen het dramatiseert. Strindberg, die nimmer een Irene en zelfs geen Maja erkent, zooals Ibsen het deed toen hij over het leven -- zijn leven -- mediteerde in « Wanneer wij dooden ontwaken », maakt het probleem los van alle accidenteele omstandigheden van tijd, ruimte, samenleving, beschaving. Hij plaatst man en vrouw overeen: twee elementaire en tegenstrijdige natuurkrachten, twee polen, twee werelden... De situeering van het gebeuren kan aanzien worden als een toevalligheid, gegroeid wellicht uit de werkelijkheid van eigen levenservaring, -- als een middel om het conflict van algemeenen aard vorm te geven... Berta en Axel, de hoofdpersonen uit « De Kameraden », staan tegenover elkaar als vijanden. Eerst onbewust. Ze geven zich beiden eigenlijk geen rekenschap van de kwade trouw, waardoor hun verhouding, die ze op waarachtige en eerlijke kameraadschap gegrondvest meenden, beheerscht wordt... Buiten hun weten om woedt de strijd. Tot een nauw-uitgesproken artistieke naijver -- beiden zijn schilders -- de waarheid doet doorbreken. Berta handelt oneerlijk tegenover Axel, dien ze leiden, neerdrukken, en, zoo 't moet, vernietigen wil. Ze wenscht het omdat het vrouwelijke in haar het zóó eischt. Ze kan niet anders. Ze volgt haar instinct... Van een controleeren of temperen door gevoel of verstand is bij Strindberg geen sprake. En Axel, die zich daarvan bewust wordt, die -- lijk de auteur zelf, de vrouw beschouwt als een negatief levenselement, als een sloopende kracht, verzet zich ten slotte en gaat heen. Zelfs in de deemoedige houding der zich voor zijn kracht toch buigende vrouw kan, noch wil hij gelooven. Niet Bertha vlucht hij -- wel het vrouwelijke in haar. Wanneer zij in 't end beweert hem « lief » te hebben, dan is ze oprecht. Axel beseft het. Maar juist die liefde houdt zijn vernietiging in, heeft zijn onderwerping tot einddoel. Enkel wanneer alle sexueel verlangen is uitgesloten kan tusschen menschen van verschillend geslacht kameraadschap heerschen. Abel, de onvrouwelijke vrouw, brengt, zonder het te willen, die wetenschap in Axel tot rijpheid...

Van een troosteloos pessimisme gegroeid uit wrange vertwijfeling om veel vergane illusies, is ook dit stuk doortrokken. Strindberg geeft geen uitkomst aan... Of moeten we ze zoeken in het voorbeeld van Karel Stark, die in zijn huwelijk betrekkelijk gelukkig, altans tevreden schijnt, omdat hij de «macht» in het verbond uitoefent ?...

Er is geen enkele nuttelooze figuur in dit drama... Op den achtergrond wordt door andere personages den strijd der twee hoofdpersonen, onder anderen vorm, doch met in hoofdzaak hetzelfde resultaat, voortgezet en steeds is het de vrouw, die de levensvreugde van den man komt vergiftigen en zijn kracht fnuiken...

Strindberg met zijn groote subjectiviteit, die het gebeuren in de wereld steeds terugbrengt tot eigen ervaring, of -- zoo men wil -- zijn eigen innerlijk als de heele wereld beschouwt -- lijkt een volstrekt gevoelloos cynicus... We zeggen «lijkt»... Er gapen, achter dit cynisme afgronden van nooit overwonnen bitterheid en peillooze smart. Doorheen een werk als « De Kameraden » moeten we weeral den auteur zoeken : Strindberg -- den grooten biechteling!