Van de klucht bood ons nu Jules Delacre weer een ander exempel. Het bekende stuk van Gogol, dat nog répertoire houdt in meest al de schouwburgen der wereld, frischte hij op met de medehulp van een Russische artiste, en maakte er een spektakel van dat uitstekend paste in het kader van zijn schouwburg. Een stuk als Gogol's "Revizor" (honderd jaar oud, asjeblief !) laat zich opfrisschen. Het gegeven er van is even eeuwig als het geval der tweelingsbroeders, waarmede van Plautus af zoovele dramaturgen "traducteurs avoués ou inavoués" de lachspieren van het publiek in beweging hebben gebracht. Delacre wierp in onderhavig geval het bruggetje over de verloopen honderd jaar bij middel van de regie - ook al moet gezeid dat de nieuwe vertaling, waarvan hij zich bediende, zeer vrij is. Om Plautus voor ons genietbaar te maken vond Tristan Bernard het noodig veel wijzigingen aan te brengen in den tekst en zelfs in de omstandigheden die het geval motiveeren. Delacre's adaptatie van Gogol moest alleen 'n transpositie zijn, en welk zulk eene dat het algemeene en zoo-echt-geblevene van het onderwerp er in bewaard bleef en onderlijnd werd. Het détail werd derhalve geweerd. Juist de noodige couleur locale (zoo weinig mogelijk) situeerde het stuk in Rusland -- maar liet verder de fantasie volkomen vrij. Wij konden gerust de situatie verplaatsen in alle landen waar er omkoopbare ambtenaren zijn -- dat wil zeggen : overal.

1. In een provincie-stadje is er groote herrie. De gouverneur wandelt driftig rond in zijn effen-grijs bureau (driehoekig; al de décors driehoekig; van de hand van René Moulaert) en spelt zijn hoogen ambtenaren, waaronder een allerkostelijkste collegie-rector (R. Harmant), duchtig de les. Bericht gewerd hem namelijk dat een inspecteur-generaal in aantocht is, komende uit Petersburg "avec des instructions secrètes". De gouverneur zit in nesten -- en dat toont het duidelijkst dat het met zijn geweten niet heelemaal in orde is. Twee dikgebuikte renteniers (echte Molière-types) stormen binnen en vertellen dat ze "hem" gezien hebben. Hij is "incognito" afgestapt in een bescheiden herbergje, en dit te weten verhoogt nog des gouverneurs angstgevoel -- maar dadelijkt duikt ook het eventueele redmiddel op. De gouverneur is zelf zoo gewoon zich geld te zien aanbieden, dat hij onmiddellijk ten aanzien van den inspecteur-generaal den weg inslaat dien hier de boeren te zijnen opzichte met succès bewandelen.

2. De valsche revizor, inspecteur-général malgré lui, is een leuke drie-en-twintigjarige jongeling uit Petersburg, lief en elegant, spiritueel en dandy, een man die mondaine neigingen voelt, ondanks het feit dat hij slechts een nederig beambte is in een of ander ministerie. Hij zit moedeloos op zijn armtierig kamertje, en uit een gesprek van hem met zijn knecht, vernemen we duidelijk dat hij er door geboemeld is, en zich in zulken hopeloozen toestand bevindt, dat hij zich nog niet eens de weelde veroorloven kan van een soberen maaltijd. Komt de gouverneur. En waar onze dandy meent om onbetaalde rekeningen in de gevangenis te vliegen, ziet hij zich met veel respect behandelen, krijgt vier honderd roebels in zijn handen gestopt, en wordt gewoon geïnviteerd ten huize van den gouverneur zelf.

Dit bedrijft valt het minst mee. Het is verouderd. Het zit vol versleten knepen; wij krijgen er den dommen knecht in, en het slechte eetmaal, en een paar onverkwikkelijke alleenspraken. Dat was moeilijk in "modern style" te houden. Alleen het décor was bijzonder geslaagd. Daar was in den achtergrond een pracht van een venstertje, waarheen te kijken uitstekend over de verveling heen hielp van vaak weinig boeiende en uitgesponnen dialogen.

3. Het salon van den gouverneur. Warm-roode wandbekleeding en dito meubelen. Gij voelt u bij "nieuwe rijken". Dat wil zeggen : er is een atmosfeer van vriendelijkheid en idiotie. De salons der nieuwe rijken zijn de laatste salons waar ge knusjes kunt den avond doorbrengen. Ge ondergaat er "le charme de la bêtise". Elke zeepbaron heeft een goed hart. En in de schitterendste pauwenveeren kun je dat nog terugvinden. Het is om die reden dat hij eigenlijk nooit "heelemaal beschaafd" wordt.

En dan de vrouwtjes ! Eindelijk de vrouwtjes ! Want gij hebt begrepen, lezer, deze gouverneur heeft een vrouw en een dochter, die praten in een tempo zoo onbedaarlijk als is haar verlangen om "den man" te zien, den fijnen heer uit Petersburg, die jong is, en die mooie oogen heeft... enfin, een straaltje poëzie in de dorre alledaagschheid van haar traag leven.

Hij komt. Hij heeft dadelijk de rol aangenomen, die men hem opdringt, want hij is verstandig en habiel. Hij beweegt zich in dit nieuwe-rijken-salon als een armgeworden edelman, die zich als kubist ontpopt om zijn prestige hoog te houden. Hij praat. Hij drinkt champagne en praat. En hij weet wat hij zeggen moet. "Il jongle avec les ministres." De heeren zijn verbluft en de vrouwtjes verliefd.

4. Dit bedrijf is het meest "farce". Het doet denken aan den tijd der rederijkers, aan sommige blijspelletjes van Van Peene, en, nader bij ons, aan "Bas-Noyard" van Soumagne en vooral aan "Knock" van Jules Romains ; gerust kunnen we Jules Romains een "traducteur désavoué" van Gogol noemen met dit verschil dat hij het procédé veel handiger toepast.

Het procédé is : de vaak aangewende reeks tooneeltjes, waar telkens de held van het stuk in botsing komt met een der andere personnages. In onderhavig geval is de botsing vrij zacht. Iedere hoogere ambtenaar moffelt den "revizor" eenige honderden roebels in den zak en krijgt een vriendelijken lach als belooning. Ten slotte vraagt het Peterburgsch jong mensch de hand der lieve dochter (Solange Moret was als een printje, weggeloopen uit het deksel eener bonbonnière) na te hebben gecoquetteerd met de even lieve mama (Claire Gérard, een uitstekende "kamermeid" die als "mondaine dame" geen enkel van haar soubretten-maniertjes aflegt). De valsche "revizor" meent echter dat de klucht nu zoover gevorderd is dat weg te gaan het beste voorbehoedmiddel lijkt tegen een eventueele meer dramatische evolutie van het gebeuren. Hij gaat weg -- kort reisje natuurlijk ! -- met de belofte onmiddellijk terug te keeren.

5. Het was hoog tijd. Wat er onzen jongen snob in lapt is de literatuur. Hij heeft natuurlijk over het geval een briefje moeten schrijven aan zijn vriend. En in dat nest scheurt de postmeester alle brieven open, dus ook dezen. De waarheid komt aan 't licht. Dat geeft den gouverneur gelegenheid om zich zelf, zijn waardigheidsbekleeders, en ons allemaal (ja zeker, hij richt zich gewoon tot het publiek alsof hij in een stuk van Teirlinck speelde) uit te schelden voor idioten. En de boel wordt dan nog meer in de war gestuurd door de aankomst van den echten revizor -- welk slot ons andermaal herinnert dat het stuk in 1830 werd geschreven.