Het heeft ongeveer tien jaar geduurd, aleer Teirlinck met een nieuw groot stuk voor den dag kwam. Dit alleen wijst er reeds op hoezeer ook hij door de algerneene malaise werd beïnvloed -- al zocht hij ook af en toe zich zelf en het publiek te paaien met diverse aardige tooneelproeven, waarvan ik verder nog gewagen wil.

Tusschen «Ave» en zijn laatste stuk ligt er dan ook heel wat afstand. En allicht zal ik mij hieromtrent het duidelijkst uitdrukken, als ik zeg : we staan in 1938 nader bij den schrijver van «Meneer Serjaanszoon» dan ooit te voren...

Men heeft veel etiketten op dit stuk gedrukt. Men heeft het een literairen zwanezang genoemd, het drama der geslachtelijke seniliteit, het drama van den ouderdom tout court, het drama van de geestelijke onmacht. Allicht kunnen we het best al deze fit eis samengaren in dezen enkelen : het spel der ineenstorting van den menschelijken droom.

In feite is dit stuk een monoloog, een lange zelfontleding van den grijzen geleerde, die vanwege een onbeduidend toeval -- het verschijnen in zijn leven van een bekoorlijk en onbeschaamd jong meisje -- in zijn ziel «de asch, die in sereenheid doodging» opnieuw voelt gloeiend worden. Dit is tot uiting gekomen in een zwaren, beeldrijken tekst, dien de bekende acteur van Dalsum te «verspelen» kreeg, wat in zekere mate slechts te verwezenlijken was door een soort worsteling. Het aspect van den worstelaar had de speler dan ook dikwerf. Hij behaalde op bepaalde momenten -- vooral wanneer hij de plotseling muisstil geworden zaal volkomen vermocht te beheerschen door de descrescendo's van zijn zegging -- glanzende overwinningen. Het werd bij poozen werkelijk de intense beleving van een «climat», als ik mij zoo uitdrukken mag. En gedurende deze aandoenlijke smorzando's scheen het of de speler telkens den zwaren mantel van woordenpraal, waarin dit stuk is gehuld, vermocht op te lichten en ons een blik liet werpen in de ziel zelf van het dramatisch conflict.

In feite heeft onze emotie zich beperkt tot deze momenten van samenvoeling tusschen den hoofdspeler en het publiek, momenten waarop een huivering ons aangreep bij het overschouwen van deze menschelijke misère, van deze menschelijke onmacht en fataliteit ten aanzien van wat in het leven de mooiste en verhevenste droom is : de liefde, en waarvan ons hier een soort seniele parodie is getoond, gegrift in de rimpels van Benedikt ais een tragisch masker en geworpen over de verstorven ledematen van den ouden man als een carnavalspak. Men denkt aan de zachte weeklacht van den ouden Arkel in Maeterlinck's «Péléas» :

«Et la tristesse, Golaud, la tristesse des choses d'ici-bas».

Rondom dezen centralen speler moeten we dan de verdere bestanddeelen van de vertooning rangschikken. Vooreerst het décor. Ik moet zeggen : een weinig oorspronkelijke combinatie, die denken deed aan plaatjes naar ontwerpen van Taïroff en -- eigenaardige vaststelling -- vooral verouderd scheen. In het midden, tusschen een stemmig intérieur en een gestyleerden tuin, gaat een gewone houten stellage de hoogte in. Daarboven blinkt een witte rookzuil, die vermoedelijk den melkweg moet aanduiden. Maar dit bouwsel krijgt bij poozen een eigenaardig en ook soms zeer stemmig leven vanwege een goed gedoseerde en verfijnde verlichting. Hierin kon de regie van; Gust Maes -- ook de muziek van Marcel Poot werkte af en toe nuttig mee -- een bewogen spectaculair beeld samenstellen en als het ware op gang brengen, verwerken tot een mechanisch bewegen, waaruit het interne drama los kwam, vaak op pregnante wijze. De vrouwen, die hierin haar aandeel krijgen, staan geheel in de schaduw van den mannelijken hoofdspeler, wiens waarde als acteur men het best ervoer in de oogenblikken, wanneer hij afwezig was : toen zich telkens een leemte ontspon, die soms tot de uiterste grens der schraalheid ging.

Een ander bestanddeel is de tekst. Een tamelijk uitgesponnen tekst, voorgedragen zonder coupures -- die zich in dit geval nochtans opdrongen -- een tekst, volkomen in den stijl en den toon van Teirlinck's vroeger tooneel-oeuvre, vaak bloemrijk, altijd kleurig, afgewisseld door driest-brutale uitvallen en psalmachtige ontboezemingen. Een tekst, die haast bestendig interesseert, maar altijd treffender blijken zal bij de lezing dan bij een verklanking. Het is een tekst, die in elk gevat een zekere loomheid schept.

Het trof dan ook, dat het publiek heel wat opgetogener scheen na het eerste gedeelte dan bij het einde van het spel. Men kreeg het gevoel, dat hier iets essentiels ontbrak, althans wanneer men dit werk als tooneel te zien krijgt.

Ik stel mij voor, dat een dramaturg als Shaw bijvoorbeeld met hetzelfde gegeven, dezelfde personages, dezelfde atmosfeer een tooneelstuk zou samenstellen, dat volstrekt speelbaar zou wezen en volkomen aangepast bij de acoustiek van een schouwburg. Nu luisteren we naar dit spel zooals we luisteren naar sommige moderne muziek, geboeid, geamuseerd, een paar maal zelfs even geërgerd. Het is muziek met plotselinge éclats van koper, een zeer ongelijke deining van accoorden, waarin een bestendige onrust overheerscht en waarvan de zin ons eigenlijk nooit geheel duidelijk is. Want er is ook deze speling vanwege den auteur : niet zoo gauw heeft hij u een handje gereikt en meent gij u op het pad te bevinden, dat leidt naar het juiste inzicht, of hij laat u los, zwicht niet voor een buiteling van belang en verstrikt u in een geestelijke acrobatie, die voor u nog slechts is ais het openspatten van vuurwerk of het zingend geruisch van een fontein.

Aldus ziet gij dit stuk bestendig achter een waas. Daar staat Benedikt met de levenlooze pop tegen zijn hart gedrukt. Gij weet, dat hiermee het onbereikbare van den droom is in beeld gesteld. Maar af en toe schijnt u dit beeld verkleind door een anecdotisch geval van seniliteit, dat ongetwijfeld een diep-menschelijke tragiek uitstraalt, maar voorzeker ook adel mist. Althans in deze bewerking.

Het tweede bedrijf stelt teleur om meer dan één reden. Het brengt vooreerst niet de gewenschte opklaring. Integendeel. Het waas dikt aan. Ook biedt dit tweede gedeelte ons hoofdzakelijk een amplificatie van het eerste en geen verdere dramatische ontwikkeling. Het stuk verstart, wordt zooiets als de moegekwelde oude man : statisch. Wij bevinden ons aan de uiterste grens van iets...

Alleen reeds dit gevoel is kostbaar. En wij kunnen niet nalaten schroom te betuigen en eerbied, want ook de minst bevredigde zal moeten getuigen, dat hij iets groots genaderd heeft.