Er zijn teekenen die wijzen op een gansche omwenteling in het katholiek tooneel in Vlaanderen. Moe van den ouden sleur en van de lauwe atmosfeer waren we al lang. Echt katholiek tooneel werd in onze stadstheaters niet opgevoerd, tenzij af en toe nog eens een oude moraliteit als « Elckerlyck », en wat onze liefhebberskringen en patronaten te schouwen gaven was veelal stijlloos en had geen forsche katholieke bediedenis. Tooneelwerk dat een christelijke getuigenis was en tevens de aanvoeling had met den bewogen modernen tijd werd trouwens sedert lang niet meer geschreven in Vlaanderen. Tenzij vele en verdienstelijke Bijbelspelen.

Maar ineens staan we nu aan de vernieuwing. Door een Lokersche tooneelgroep, onder de leiding van M. Prosper Thuysbaert, werd enkele weken geleden een reeks opvoeringen gegeven van werk van Henri Ghéon. Er was totnogtoe weinig aandacht geschonken in Vlaanderen aan de christelijke tooneelomwenteling die met Ghéon's wenk was begonnen in Frankrijk en elders. Ghéon had weer heiligen op het modern tooneel gebracht, zuivere godsvrucht in zijn stukken gelegd, een brok gemeenschapskunst geleverd, en ook de techniek van ons modern tooneel grondig gerevolutionneerd. Met een Paulus-ijver was hij er op losgestormd.

Voor den oorlog reeds werd hij als tooneelschrijver in zijn eigen land zeer opgemerkt. Le Pain en L'Eau de Vie had hij toen geschreven. Gedurende den oorlog, op Vlaamschen grond, in de loopgrachten van den Yzer, werden zijne oogen door de genade Gods geopend voor het eeuwig licht. Hij verkondigde zijn nieuw geloof in een boek Témoignage d'un Converti en schonk, daarna in Le Correspondant een reeks prachtige brieven van zijn bekeerden vriend commandant Dupoucy, gesneuveld aan den Yzer. Eerst wat later ontdekte Ghéon volledig zijn weg : het christelijk tooneel.

La Farce du pendu dépendu werd bij de eerste opvoering (1921) reeds als het beste Fransch tooneeltuk vermeld. In 1922 nam het befaamd theater van J. Copeau te Parijs, « Théatre du Vieux Colombier » , Le Pauvre sous L'escalier, eigenlijk het leven van den heiligen Alexis weergevend, op zijn repertorium. Dan volgden, opzettelijk voor het patronaattooneel geschreven, maar sterk uitgewerkt als het beste uit de jongste tooneelliteratuur, nog een heele reeks werken. Ghéon vatte de traditie weer op der moraliteiten. Er is een toon van naïviteit in zijn spelen die u ver wegvoert van allé camouflage en het contact weer herstelt tusschen het volk en zijn spelers. « Het Schouwtooneel » in Holland, maakte dan ook van de interpretatie van La Farce du pendu dépendu in de vertaling van Mej. A. Spiering (De opgeknoopte die werd afgeknoopt) een poppenkasterig spel, een stuk van levende marionetten. Want het lijkt wel een kinderlijk verhaaltje, dit komiek mirakelspel in drie bedrijven : een mensch aan de galg die rustig praat, tenslotte zijn strop losknoopt en blijmoedig op den grond springt. Een religieuze sproke is het eigenlijk waarin het wonder van den heiligen Jacobus geschiedt. Een hebzuchtig herbergierspaar weet zich het goed van den gast te verschaffen, door 's nachts heimelijk een kostbare beker in diens reistasch te stoppen, waarop de laatste, van diefstal beschuldigd, gehangen en zijn geld en goed aan den waard toegewezen worden. Maar door de mirakuleuze tusschenkomst van den heiligen Jacobus blijft de gehangene leven, de waarheid komt aan het licht en de booze herbergier wordt gestraft.

Onder titel Het spel van den gestrafte met den koorde leverde Wies Moens pas een nieuwe vertaling van het mirakelspel, dat thans op het repertorium van Dr O. De Gruyter's Vlaamsche Volkstooneel voorkomt en waarvan Donderdagavond in de « Christelijke Arbeiderscentrale » te Brussel de eerste opvoering plaats had.

Ook in het te Lokeren opgevoerde werk De Doode te Paard was een heiligenlegende door Ghéon gedramatiseerd. In de middeleeuwen trekken de bedevaarders uit Luxemburg naar Compostella, in Spanje, patroonplaats van Sint Jaak. Grégoire, die mee optrekt is jonkman en rijk, Arsijn verdient zijn broodje achter de toog van zijn kruidenierswinkel, Felix studeert godgeleerdheid, Valentijn -- een ambtenaar -- is bekommerd om het erfdeel van zijn ouden vader, de jonge Julien laat een verloofde achter en de simpele Norbert verlaat vrouw en vier kinderen als de beevaart begint. En eer de beevaart ten einde is weten we wie onder hen het zuiver inzicht had en de ware liefde tot God.

Niet de gewone indeeling in drama's en comedie's komt bij Ghéon te pas, het zijn gewone, sobere spelen van menschen, te ontroerender omdat het leven er met te meer waarheid wordt geschonken. Een oud gebruik hadden de Lokersche liefhebbers ook weer ingevoerd : vóór ieder bedrijf kwam een speler een verklaring geven van de geestelijke beteekenis der handeling in het bedrijf.

Schuilt er geen gevaar in dit nieuw-ontwaakte streven naar vernieuwd Roomsch-katholiek tooneel, kan er worden gevraagd, vooral omdat de heiligen er zoo'n groote plaats in veroverden. We zouden kunnen antwoorden met de woorden van den Engelschen pater F. Jonhson in een bijdrage over Heiligen op het tooneel : « Vele heiligen leefden in bewogen tijden en waren mannen en vrouwen van de daad. Sommige biographie -- wanneer die gevoelig geschreven was -- zou meer doen huiveren dan een of ander sensatie-roman. Er was geen gebrek aan algemeene menschelijkheid in hen. Zij waren werkelijke mannen en werkelijke vrouwen; geen engelen, die door een of ander ongeluk hun vleugels verloren en toen maar eenigen tijd op aarde zijn gaan ronddwalen. Het was niet voor niets dat de verrezen Heiland at en dronk met zijn leerlingen, hen verzoekende hem aan te raken en zich te overtuigen, dat hij was van vleesch en bloed » .

Sommige beoordeelaars van Ghéon's werk kunnen met deze opmerkingen van pater F. Johnson zeker hun voordeel doen.

Een poging die parallel loopt met deze binnenleiding van Ghéon's werk in Vlaanderen is te Gent aan te stippen. Door het aldaar pas gestichte Algemeen Verbond voor Katholiek Tooneel werd Vrijdag 16 Maart voor het eerst in Vlaanderen het oorlogswerk van Herman Bahr : De Stem opgevoerd. En dit nogmaals door een groep liefhebbers.

Nog een die van ver den tocht ondernam naar de kathedraal van het geloof, die Herman Bahr. Het was een zonderling treffen dat enkele dagen voor de opvoering van De Stem te Gent Dr De Gruyter op zijn repertorium voor den Koninkl. Nederl. Schouwburg, te Antwerpen, Herman Bahr's werk uit een oude periode : Das Tänzchen, had Bahr, die over het algemeen voor een der meest vooraanstaande leiders der moderne, Oostenrijksche letterkunde en geestesbeweging wordt gehouden, is altijd de onvermoeibare immer zoekende werker en denker geweest die hij in Hans von Uhlen heeft uitgebeeld.

De lijn van Bahr's inkeer gaat van de Weensche Hoogeschool naar Berlijn en Parijs... en terug. Van den aanvang af een heftig tegenstander van het naturalisme wordt hij de kampioen van het impressionisme om het daarna te bestrijden en een der leidende elementen van het expressionisme te worden. Deze strijd voor het expressionisme kenschetste hij aldus : het gaat er om den inhoud boven den vorm, om de ziel boven het lichaam.

In den oorlog wordt hij gekweld met het zware verlangen om een gelouterd Europa. Vóór hij De Stem schreef maakte hij nog eens zijn « inventaris » op. In hetzelfde jaar als De Stem (1916) verscheen ook Expressionisme, waarvan nu nog, de wereld over, zoo druk wordt gepraat.

In De Stem dat te Gent werd opgevoerd, heeft hij naast en tegen mekaar gesteld de generaties die de ideeën van den tijd dragen. Het is de strijd, wreed en tragisch, van den man die zich opricht naar de Waarheid en bij haar eerste aanschouwen ontzet begint te woelen in het eigen gemoed. Uit den trein waarmede hij waanzinnig vluchtte is Hans van Uhlen plots uitgestapt op aandringen van een stem, van een hoogere geestelijke macht, die hij te vergeefs poogt te ontwaren. Later is de trein ontriggeld. Voor die ramp was hij behoed. Bahr bouwt hierop de drie bedrijven van zijn stuk dat we om de groote bevangenheid die er over hangt haast een tragedie willen noemen.

De opvoeringen van de werken van Ghéon en Bahr duiden ontegensprekelijk een veranderden geestestoestand aan dn Vlaanderen's tooneelwereld. De wegwijzer staat aan de richting : formeele katholieke vernieuwing. Nu de literatuur in Europa weer wordt gedrongen tot hare dienstbaarheid aan de geestelijke getuigenissen moet ook ons tooneel dien weg uit.

Het blijde succes van De Doode te Paard, Het spel van den gestrafte met den koorde en De Stem mag ons ook de verzekering geven dat we ons volk op dien weg ontmoeten. En daarom mag het hij dezen mooien en enigszins plotsen inzet niet blijven. Nu behoeven we nog te hooren de overmoedige en uitdagende nieuwe stem van jonge katholieke dramaturgen in Vlaanderen.

J. B.