't Zal wel de moeite lonen om ietwat langer stil te staan bij deze vertoning. 't Gaat niet om 'n zin- en nodeloze steken van 'n loftrompet over de zoveelste wereldschokkende creatie ; wel om 't heel diep onderlijnen van 'n genre dat blijken kan in de lijn van modern toneel al dadelik 'n praktiese oplossing te brengen voor de dilettanten, kwestie dan van repertorium.

De proefneming van Ninove -- eigenlik is 't al 'n recidive -- komt overigens, op haar tijd, nu dat de hele oude garde als 't ware uit haar graf opstaat om munt te slaan uit de «Wonderdokter», en meteen de hele moderne toneelverniewing -- auteurs incluis, of die vooraf ? -- « knock-out» te heten. 't Zou er zelfs potsierlik op worden als 't niet tevens zo bedenkelik was na 't moeilik te kwalifiseren hoofdartikel uit « Reinaart» van 1 Maart, dat zeer « klein » aandoet naast 't heel wat fijner satieriese, 't geestig gedisitingueerde «afschrijven» van heel wat auteursrcritici 'n paar bladzijden verder. Misschien zocht die attaque grond in de soms vrij-scherpe menigsverschillen die, de laatste tijd, in 't moderniserende kamp tot uiting kwamen. Echter ging 't daar niet om de lijn, maar om 't al of min of niet goed aksentueren van die lijn. 't Zou gauw kunnen blijken dat 't eenheidsfront slaggelings hersteld is van af de bescheiden

liefhebbersgroep tot in de leidende middens van auteurs, critici en... de in-al-z'n-omstreden-zijn-nog-altijd-fasienerende kern van 't Vlaamse Volkstoneel. En 't zou te rasser kunnen gaan naarmate de ingezette « raid »... min tegen de lijn en al evenmin tegen 't eigenlike oeuvre zou worden gevoerd.

De proefneming van Ninove komt te meer op haar tijd dat ze gelegenheid geeft ook even attent te maken op de auteur die 't in enkele jaren -- 6 of 7 -- wist klaar te spelen 'n vijftiental oorspronkelijke stukken en vertalingen -- en alle toneelgezonde waar, vermeen ik -- te bezorgen ; die bovendien schier jaar op jaar de moed had 'n tekst te brengen die onmiddellik op de liefhebber was berekend in eenvoud en bevattelikheid ; die de moed had jaar aan jaar z'n dialoog te hameren en te drijven tot ie de meesterschap bereikte waarop ie tans onbetwist staat en die 'm nu de kans geeft (naast de tekniek die hij intussen veroverde) onbevangen 'n toneelstuk in de volle zin aan te pakken. De proefneming geeft de gelegenheid op Paul de Mont te wijzen als man van direkte daad in de toneelbeweging, in die zin dat ie, 'n plan in zich ronddragend van lekentoneel, die opvattingen lijfelik gaat toetsen aan de werkelikheid, om 't plan integraal uit te werken midden in die lekentoneelwereld zelf. 't Neemt van z'n tijd en van z'n rechtmatige stoffelike bestrevingen... ? Dat is 'n deel van de tragiek in Vlaanderen. Maar waar vele zo lichtvaardig oordelen (en veroordelen) over vele gedragingen, in casu van Paul de Mont, zonder voorafgaande onderzoek van de onontbeerlike inlichtingen, zou 't heel wat verkiesliker zijn de zonnige kanten in 'n figuur te gaan bekijken en de verdiensten te belichten (geen nodeloze ophemelarij daarom) in plaats van te prakkezeren op schijnvlekken waarvan men 't wezenlike bestaan toch nooit kan ontdekken. Er wordt in Vlaanderen dikwils en veel geboet en geduld voor grootheden die niemand durft te na komen om welke redenen dan ook ; en dikwils wordt heel wat in de grond geboord om «dat» ongedeerd te laten wat men niet te noemen durft...

Maar we hadden 't over 'n niew stuk en de vertoning ervan. 't Stuk is in de aard van de « Zilveren Helmen » : satieries. 't Enige wat de auteur onderlijnt is : polietiek moet langs samenwerking gaan te bate van 't algemeen welzijn. Maar daar prakkezeert ie verder nu niet over ; integendeel wordt zelfs dat nog satieries aangebracht aan 't slot, zoals 't in de « Helmen » satieries bleef ook na de bekentenis van tijdelike oorlogsverdwazing bij eenvoudig goede burgers. Kort en klaar : hier is 't kiesstrijd tussen twee groepen die elk hun programma opmaken uit wat de andere verwerpt en ondertussen de laatst overblijvende twijfelaars omkopen, afkopen en weer beduzelen dat 't 'n aard heeft, terwijl, onderop en achteraf, één de touwtjes trekt en touwtjes bijlegt om op 't gepaste ogenblik, op grond van kiesbedrog, de baan voor zich alleen vrij te krijgen en als enig overwinnaar uit de « strijd » te komen. Enig ? Toch niet, want dan wordt ie zelf geldelijk afgezet door hem die hij als, desiesief werktuig had gekozen. Die laatste zet -- van finansiële fopperij -- komt 't minst over 't voetlicht : misschien was ie te veel weggedoezeld door 't spel van de akteurs.

't Gaat in vier korte bedrijven, 't ene al vinniger van aksie dan 't andere. II en IV, die overigens van bouw ook zeer sterk gesloten zijn, geven allebei 'n meesterlike satieriese schets van 't oude « capacitaire »-eksamen en van 'n kiesbureel. Er werd al veel over en rond verkiezingen getoneeld. Ik geloof niet dat tot nogtoe één 't waagde 't kiesbureel zelf op de planken te brengen. De Mont deed 't nu en met 'n echt brio. 't Hele stuk staat overigens gespannen van frisse geestigheid, van pit en van leven. Ik vind 't beter, veel beter nog dan de « Helmen », want meer gebonden, meer gesloten, meer één van aksie. De « Helmen » bestond uit opeenvolgende, aaneengeregen anekdotes : 'n spel van anekdotes. Hier is 't meer 'n anekdoties spel : ik bedoel : één aksie, één gebeuren, dat anekdoties wordt uitgewerkt, maar waar de anekdotes zo aaneengroeien, zo ineen sluiten, dat 't tot 'n spannende leven, 'n heuse gebaldheid wordt.

De « Helmen » zijn al enige keren gespeeld (niet genoeg toch) al worden ze dikwils kapot gemaakt door min begrijpen en slechte rietmiese aanpassing. De « Verkiezingen » zullen beslist nog beter in de smaak vallen. Mochten de liefhebbersgroepen maar leren begrijpen dat ze hier kolfjes, naar hun hand hebben, waar ze lang niet superieur moeten gaan tegenover staan : de proef zal hun leren dat ze er gerust hun beste krachten mogen aan besteden.

De vertolking onderlijnde te volle de bedoeling van de auteur. Aan dekor was niet gedaan : de bruikbare binnenkamer van de toevallige speelzaal. Spijtig dat die niet neutraal grijs was. Verder niks dan vier bordjes, schilden van de polietiek-aangesloten gemeentegroeperingen. De bordjes werden eenvoudig gedraaid : onderwerp, 't zelfde voor de twee partijen, één zwart-op-wit, één wit-op-zwart. Die heel leuke voorstelling werkte zelfs fiesies mee, als siembool van de verwarring in de partijen. Ik stel me zelfs voor hoe een ervaren lichtmanipulateur de variante met open doek zou bewerken. 't Spel zou er te vinniger op worden. De kostumering was aan de spelers overgelaten. Alleen Gustaaf, de toekomende burgemeester, had zich te min aangestoten. De andere waren vrij goed. 't Spel, behoudens 'n paar kleine haperingen, ging lenig en vlot. 't Einde van I, II, de eksamensene van IV, 't kiesbureel gingen van de hand als gegoten en groeiden op de planken telkens tot stalen gebinten van 'n kloek gebouw... in de zaal tot 'n lach-herrie van belang. III vonden we enigszins, schuifjesachtig. En hier zit 't 'm nu. Net als de « Helmen » zullen de "Verkiezingen" maar schematies zijn ontworpen. 'n Min of meer uitgebreid senario zal 't raam hebben gevormd van de allereerste herhalingen en dan wordt 'n definietieve tekst vastgelegd op grond van 't psiekologies reageren van de akteur. 't Senario is te uitgebreider en de laatste tekst te meer afgelijnd naarmate van de geestelike reaksie van de speler meer mag worden verwacht. Ik verneem dat zulks 't geheim van de comedia dell' arte zeer moet nabij komen. 't Is 't Duitse Laien- en Stegreifspiel in de echte zin, en daar ligt dan juist voor Vlaanderen 't sterk innoverende van Paul de Mont's ageren. E. H. Lindemans is die opvatting in teorie alvast toegedaan: in de pratijk dreef ie ze echter nog niet door. U ziet van hier wat 'n vrijheid van spel en fantasie, voor regisseur en akteur ; hoe lokale tint en kleur kan en mag en moet worden aangebracht. 't Enige dat moet op 't oog gehouden is, dat 't op 'n rietme en in 'n rietme moet gaan dat partie en repartie meestal accelerando en nog accelerando moet houden. De fout van Verheyen was dan ook niet in de karikature-tiepering te zoeken (die was integendeel zeer gelukkig) zelfs niet in de vele inlassingen, maar in 't totale misvatten van 't rietme, 't falen van 't tempo en 't stremmend inwerken van heel wat in voegsels.

Prakties had de regie zich dan ook beperkt -- naast 'n primaire kuisen van de taal -- tot 't aanleren van lenig spel en vrij bewegen ; tot 't inenten van spontane repliek ; tot scherpe reaksie op 't woord en de daad van de tegenpartie. En hier was de uitslag meer dan bevredigend en dat met 't meest heterogene kompleks van jongens op het stuk van schoolontwikkeling. Enkele figuren brachten 't er zelfs allerbest van af en de hele vertoning sloeg in bij 't publiek dat 't plezier was.

Ik weet 't, jammer genoeg zullen vele kringen misprijzend neerzien op "'n dingetje van niemendal". 't Zal niet hun laatst maar zeker één van hun grootste vergissingen zijn. Want da niemendalletje is 'n spel vol leven en geest, en, wat de bouw betreft, 'n zeer kundig en kunstig ineen en dooreen gewerkte brok van parties en reparties, van replieken en van... redites. Zet voor zet uit I komt naderhand schier letterlik, in dezelfde zin of omgekeerd, terug. 't Is 'n onbewuste toepassing van wat over Molière's eigen "Critique de l'école des femmes" te dien tijde werd gezegd, dat men gewoon 'n anticritique kon schrijven door Molière's tekst van wit tot zwart te maken, wat hij bedoelde als lof in 't teken van blaam om te schrijven of te interpreteren. 't Stuk -- van tekniek -- is 'n sprekend bewijs hoe De Mont zich doorheen de moeilikheden van het dialoog wist te slaan en hoe ie al de voortreffelikheden van 't Franse praatstuk tot eigen opborrelende spontaneïteit wist te verwerken. Dit niemendalletje -- en dat is 't dan feitelijk toch -- zal 't, na 'n paar herhalingen de psiekologies-aanvoelende regisseur van onze beste kringen overduidelik maken, dat 't niet te veel is de meeste zeilen bij te zetten en de sterkste touwen aan te trekken, om er niet bij kapot te gaan van de spijt dat men dat "niemendalletje" toch maar niet onder de knie krijgt. En dan volgt hij nader zelf-onderzoek de bekentenis dat de schitterendste kreasies van zeer "hoogstaa" werk veelal 'n hopeloze verdestruëren waren van 'n aanvankelik ontwijd werk.

In de Duitse Laienspielbewegung, in t' Stegreif, aarzelt men niet niemendalletjes van de aard van de « Helmen » en de nu geboren "Verkiezingen" jaar op jaar te hernemen om 't tot 'n zuiverheid van weergave, tot 'n gebalde spanning van spel op te voeren dat 't met 't meest kunstschaffe kan vergeleken in z'n spontaneïteit, in z'n evenwichtigheid en z'n ontroerende bewegen. Naar gindse voorbeeld mochten onze dilettantekringen leren te werken : in het werk zou hun liefde groeien. Zo getraind en zoo begiftigd kunnen ze dan ook eerlang 'n voorstelling «improviseren» in de strikte zin van 't woord : ze werpen een speelvloer op boven tonnen of tafels of doen 't 'm in open lucht, ter plaatse waar ze zich verenigd voelen. Benodigdheden, zijn er zo goed als gene. Alleen hun spel en hun openspetterende geestigheid en 't oude geleerde herleeft, krijgt niewe gestalte en ongezochte frisheid. En de mensen daarrond voelen er zich midden in, leven mee, spelen mee. 'n Droom misschien vooralsnog ? D'r is 'n twede weg -- is 'ie meer artiestiek ? -- de karikaturale tieperingsvise van Verheyen met de spelvisie die De Mont aan z'n jongens wist in te scherpen en die overigens uit 't spel, uit de tekst zelf opbloeit : karikatuur en rietmies, juiste tempo, en 't wordt 'n sukses dat naast 'n "Wonderdoktor" niet hoeft te verbleken.

Want dit stuk is voor spel en bouw wel minstens zo goed, meen ik ; z'n taal zo literair... al is 't geheel dan ook modern. Want dit stuk is modern (oh, niet avant-garde) boven z'n schijnrealisme uit, omdat 't, boven 't geval, naar de essensie van dat geval grijpt, niet in psiekologiese analiese maar in direkte onderlijnen. Dit stuk is modern van visie, van voelen, en 't beste spel zal boven 't levenskopij spel uit naar de transposiesie van gevoelen moeten grijpen, rietmies zonder stieliesering. En 't is 't spel van 'n modern auteur die hoger kan, hoger wil, hoger trof al-maar zich allerminst zal hebben te schamen over dit fijne niemendalletje, dat -- 't zal maar alleen van de kringen afhangen -- 'n "Schlager" kan worden.

Berekend op mansrollen alleen moet 't alvast in alle kajottersvereenigingen en studentenbonden gaan. Maar laten de gevestigde kringen daarom a.u.b., niet denken dat 't hunner onwaardig zou zijn : laten ze zelf veeleer bewijzen dat zij 't wèl waardig zijn.

WIJDEVELD.