JAN I, HERTOG VAN BRABANT

Dit tooneelspel - eigenlijk een treurspel - in één bedrijf doch in elf tooneelen, speelt in het jaar 1278. De schrijver, die schaarsch is met historische bijzonderheden, zegt het niet, maar ik weet het. Ik weet het, omdat de verrader die in deze tragedie voorkomt een paar uur na het vallen van het doek zal gehangen worden. Die verrader is de welbekende Pieter de la Brosse, raadsheer van Philips den derde, koning van Frankrijk, bijgenaamd "le Hardi" (allemaal dingen die de auteur verzwijgt of slechts gedeeltelijk bekend maakt, om onzen speurzin op te wekken) en zoon van Lodewijk den negende, bijgenaamd de Heilige. Waarom heeft die koning Philips zijn minister laten hangen (in 1278)? Het is het onderwerp van dit tooneelspel-in-verzen.

Stelt u dan voor: Koning Philips gaat een tweede huwelijk aan met Maria, hertogin van Brabant. Uit een eerste huwelijk heeft hij een zoon, wiens educatie hij toevertrouwt aan zijne tweede gemalin. Het belet den jongeling niet, tegen alle verwachting in, te sterven. Wat doet nu De la Brosse? Hij insinueert bij zijn Meester dat de jonge koningin den Kroonprins heeft vergiftigd, met de bedoeling, haar eigen kroost de trappen van den troon te zien bestijgen. Gij hebt al geraden dat dit eene laffe aantijging is, zooals men zegt. Het belet niet dat de Koning aan die aantijging geloof hecht: "Op een verraderswoord, kon hij mij, laas! verkrachten!", verzekert de Koningin energiek maar eenigszins dubbelzinnig. Maar gij zijt niet de eenigen geweest om te hebben geraden, dat hier een treurige vergissing in het spel is: ook Jan de eerste, hertog van Brabant en broeder van de rampspoedige vorstin, heeft ingezien dat zijne zuster weder-rechterlijk is gekerkerd geworden (op eene eerste verdieping). Vermomd als Franciscaan, tijgt hij naar Parijs (hetgeen de heer Gielkens ons weer aanvankelijk laat raden, namelijk dat het stuk te Parijs speelt). Hij gaat zingen onder het venster van de opgeborgen koningin, want gij weet dat hij een dichter is, wiens verzen veel, veel later door Hoffmann von Fallersleben in de "Horae belgicae" zouden worden uitgegeven. Maria erkent zijn stem en antwoordt eveneens op lyrischen modus. Aangehouden door de wachten, komt hij voor den koning te worden gebracht. Natuurlijk maakt hij zich en de reden van zijne verplaatsing, bekend. Hij eischt, dat het geval met zijne zuster door een Godsgerecht worde beslecht. De Koning heeft bezwaren: zijn doorluchtige en heilige Vader heeft immers het Godsgeding afgeschaft. Maar de koene Jan dringt aan: hij wil een tweegevecht met De la Brosse. Doch deze verrader is tevens een lafaard, zooals dit wel meer voorkomt. Zelf te vechten ligt buiten zijne gewoonte: hij stelt liever een plaatsvervanger aan, een "De la Brossesman", gelijk de heer Gielkens dat niet onaardig noemt. Het tweegevecht heeft plaats. Het spreekt vanzelf dat de De la Brossesman in het zand bijt, zooals dat in historischen stijl heet. Verzoening van Koning en Koningin! Lyrische ontboezemingen van het volk. Veroordeeling van den snoodaard, in 1278. Het openbare hangen wordt ons gelukkig gespaard bij een open doek.

Wat kan er den heer Emiel Gielkens toe hebben aangezet, dit zoo hoogst-ernstige onderwerp te verwerken tot eene parodie? Waarom heeft hij ons met zulke edele gevoelens als die van hertog Jan van Brabant willen doen lachen? Waarom heeft hij het ontróerend-rampspoedige figuur van Koningin Maria grotesk gemaakt? Men kan goed merken, dat hij een humorist is, al doet hij in alle nederigheden zijn best om het te verduiken. Maar zijn sommige onderwerpen niet heilig, en is het geen heiligschennis ze met spot te bejegenen? Of heeft hij eenvoudig het repertoire willen verrijken van den Antwerpschen Poesjenellenkelder, waarvan het geachte bestuur met deze tragedie zeer zeker een reusachtig sukses zou vermogen te boeken?

Het stuk is, zeide ik u reeds, geschreven, als de treurspelen van Vondel en enkele andere auteurs, in Alexandrijnen of jambische verzen van zes voeten. Vele van deze voeten hinken bij den heer Gielkens. Er zijn er ook zooveel! Het eerste vers al, dat klinkt: "In vreemde kleeding nu moet ik in Parijs komen!..." Ik geef echter onmiddellijk toe dat de twaalf sylben er telkens naar behooren zijn, hetgeen eene verdienste is. Over het rijm heeft de dichter zeer persoonlijke opvattingen; zoo laat hij op ééne zelfde bladzijde, de drie en dertigste, "deugdzaamheid" met "strafbaarheid", en "verdedigen" met "vervaardigen" samenklinken; ik geloof dat men dit eene "licence poétique" noemt; ik kan de heer Gielkens niet aanraden, er misbruik van te maken.

Eene laatste aanwijzing: in dit tooneelwerk komen veel zanggedeelten voor. De muziek ervan wordt ons niet aangewezen. Maar na enkele experimenten heb ik gemerkt dat de meeste koepletten, althans de vier eerste verzen ervan, passen op de wijze van de "Brabançonne", het Belgische nationale lied. De schrijver was dit den hertog van Brabant schuldig.

N.R.C., 1 Mei 1926.