We zullen den weg der tooneel-crisis niet betreden, zonder vooraf nog aandacht te geven aan de laatste vertooningen, welke Johan De Meester ons vóór zijn spijtig heengaan bood. De jaren 1927 en 1928 moeten, wat betreft de prestatie's van het Vlaamsche Volkstooneel, zeker niet onderdoen voor de voorgaande. In het bijzonder waren daar de uitstekende Vondel-vertooningen, waarover de lezer ingelicht wordt in een verder speciaal aan Vondel gewijd hoofdstuk. "Lucifer" werd te Parijs vertoond op het internationaal congres voor tooneelkunst, en de Fransche pers heeft daar veel belangstelling en mede hoogen lof aan willen besteden.

Ook de "Hamlet" van Shakespeare -- een figuur die Johan De Meester noodzakelijk bekoren moest -- is door het Volkstooneel vertolkt, en het werd een sensationeele première in het stemmig zaaltje van den Marais-schouwburg, een "gebeurtenis" zooals wij ze in 1938 nog nauwelijks durven droomen. Oh, alles behalve een onberispelijk spektakel ! De spanning was groot en de critiek vrij vinnig. Bovendien duurde de vertooning tot over één uur in den nacht, zoodat de laatste tafereelen nagenoeg voor een half ledige zaal waren doorgespeeld. En hoe uiteenloopend klonk allerwegen de beoordeeling der late thuiskomers !...

Laat ik even vertellen. Een lange tamelijk gecompliceerde muzikale inleiding. Karel Albert dirigeert. We hebben min of meer het gevoel dat een opera begint. Klaroenen schallen. Het doek schuift open en meteen verschijnt de kleurige stoet van koning Claudius in een omgeving van zwarte gordijnen, in het midden waarvan een compositie van bonte trappen en verhoogen : een nauwelijks gecamoufleerd houten staketsel. Niets décoratiefs. Geen enkel beschrijvend détail. En slechts één lichtwerper kleurt...

Hierin dan een bonte hofhouding. Bont is zelfs weinig gezegd. In den achtergrond, op het hoogste plan des verhoogs, wuiven soldaten in roode uniformen met vlaggetjes. Zij schijnen weggeloopen uit een sprookje van duizend-en-één nacht, en brengen onmiddellijk in het ensemble der costumeering den lichten toon der operette. De officieren zitten in felle kleuren. De hovelingen hebben voortdurend extravagante "vleiende" houdingen. Polonius strompelt binnen met baard, costuum en houding van een minister-president uit een Duitsch blijspel. Claudius zelf steekt in een rood-zijden uniform met roode laarzen. Hij draagt bakkebaarden en decoratie's. Naast hem wandelt zijn preutsche gade in een soirée-kleed van alle tijden. Ophelia volgt in de houding van een meisje op haar eerste bal, een lichte blos in een wolkje van bleekgroene zijde. In het midden staat Hamlet, modern zeeofficier, slank en elegant, donker, ernstig. De operette-achtige omgeving onderlijnt dezen ernst. Het geschal der klaroenen sterft uit. Het spel begint...

De "Hamlet" van Johan De Meester jr. is vooral een getormenteerde figuur ; zijn monologen vlammen op langs het gebeuren als hallucinatie's. Hij "zegt" Hamlet niet. Hij speelt Hamlet. Zijn angst, zijn twijfel, zijn gruwel uit hij vooral in houdingen en gebaren. Hij heeft de lenigheid van een acrobaat. En zijn woord danst mede op dit rhythme. Vaak ontsnapt ons de tekst, die hier herleid is tot een soort kadans. Soms grenst de expressie van zijn gruwel aan den eenigszins naieven toon van het melodrama. En in zijn gehuichelden waanzin gaat hij gelijken op den modernen clown, wiens harteleed wij bloeden voelen achter een lach van witte tanden. Deze Hamlet is er vooral een die strijdt tegen het rotte van zijn omgeving. Hij verliest er zijn aristocratische voornaamheid bij. Hij is de sombere ernst in het centrum van het pralerige levensblijspel, de "man zonder lijf" in het anomaliën-museum. En in zijn gekken schaterlach schreit zijn machteloosheid. Hij is degene, die de komst van Fortimbras voorbereidt, die weet dat zijn taak niet naar de glorie leidt, die stil staat voor de angstige vraag "te zijn of niet te zijn", die zich verstrikt in zijn jagenden twijfel, en die tenslotte neer zijgt als een schoon wit offer, terwijl over Denemarken de nieuwe vlag der vrijheid wordt ontrold.

Alles in deze interpretatie was rond hem geconcentreerd, en niet het minst naar felle antithesis werd gestreefd. Tooneel groeide uit tooneel -- maar wat jammer dat een onbegrijpelijke slordigheid hier zoo vaak stilstand bracht, terwijl in het half-duister requisieten werden bijgehaald of weggesleurd. Dit brak dikwerf de stemming. Anderzijds is het begrijpelijk dat bepaalde tooneelen in deze opvatting minder pasten. Soms ontaardde de charge in parodie. Het groteske in stijl en interpretatie doodde het tragische, dat wij ternauwernood nog aanvoelen konden. En dan vooral : de nevenpersonen bewogen zich op het rhythme van Hamlet's spel vrij onbeholpen... Staf Bruggen (Claudius) grensde op méér den één oogenblik aan de caricatuur. Was dit gewild ? Polonius (Jan Plaat) stond helemaal in het caricaturale. En dan was hier haast bestendig gemis aan omvang in het groteske, en sommige scènes werden langdradig, uitgesponnen, eentonig. "Rhythme !" verkondigt de regisseur "eenheid van rhythme !" Gij leest zooiets met hijgend verlangen eer dat het doek opgaat, en beäamt het. Maar wat wordt dan zulke stelling, als gij het rhythme bestendig verslappen voelt (soms gaf een roffelende trom ons nog een verre illusie) en als dan sommige deelen van het vertoonde precies aandoen als slecht patronage-tooneel, waar er geen quaestie is van rhythme, waar zelfs geen quaestie meer is van stijl ?

In het derde deel van het spel werd echter veel goed gemaakt. Na de huiveringwekkende wanhoopstooneelen van Ophelia, na de doodgravers-scène en het duel, groeide Fortimbras' opdagen tot een der prachtigste brokken modern tooneel, die wij in ons geheugen kunnen vastspijkeren. Bij het klinken van triomphantelijk bazuinengeschal gaat het zwarte fond-doek in de hoogte, ons niet anders toonende dan den fel verlichten witten achterwand van den schouwburg. Daarmee schijnt het ons of een versche wind ons tegenwaait. Vier krijgers, in het wit gekleed met rood kruis op de borst, dagen op uit de diepte en bezetten het hooge staketsel. Een zwaait een gouden vlag. Te midden van hen verschijnt Fortimbras. Dit was plastisch een ongemeen aangrijpend beeld -- synthese van wat De Meester in Hamlet heeft willen onderlijnen -- met over de heele breedte des tooneels de verstrooide lijken...