Moesten we onder 't lezen van deze drie eenakters herhaaldelijk denken aan Gaston Martens, aan wiens invloed het min of meer verwante talent van Pieter Magerman niet ontsnappen kon, bij de kennismaking met het grootere spel, dat « Trekvogels » heet, werden in ons herinneringen gewekt aan Cyriel Buysse's « Gezin van Paemel» -- het drama van de ellende, waartegen de Vlaamsche « kortewoner » van vóór den oorlog te worstelen had. In «Trekvogels» wordt de miserie van den Vlaamschen landarbeider, die in de onmetelijke vlakten van Frankrijk, onder 't wreede gestraal der glariënde zon, het rijpe graan gaat pikken, in rauw-realistische tooneelen veropenbaard. Ook Streuvels heeft daarvan verteld in zijn geweldige novelle « Oogst», die een meesterstuk is, en Edward Vermeulen, de niet algemeen genoeg gewaardeerde West-Vlaamsche romancier, stelde deze wroeters voor in zijn roman « Trimards », -- voor het tooneel bewerkt door Berten Dejonghe. Oneindig wranger is echter het beeld, dat Magerman ontworpen heeft van de verworpenheid en de noodlottige ontaarding, waarin de « Franschmans » leven. Als de paria's der Vlaamsche samenleving, als verdoemden voor wie geenerlei hoop op redding meer bestaat en die, meer onverschillig dan gelaten hun ondergang tegemoet ijlen, heeft hij die menschen geschilderd. Hij heeft ze niet geïdealiseerd. Slachtoffers zijn ze. Hun arbeid mist grootschheid wijl hij alle lichamelijke en moreele krachten fnuikt en enkel volvoerd wordt ten koste van wat er aan adel en schoonheid leeft in den mensen. Zelfs de geweldige poëzie, die er uitgaat van den strijd, door den zwoegenden oogster gevoerd tegen de onbarmhartige zon en haar vernietigende hitte, waardoor Streuvels werd geïnspireerd tot het schrijven van grootsche brokken beeldend proza, heeft de auteur van « Trekvogels » niet willen meevoelen, geheel in beslag genomen als hij is door de harde, afschuwelijke werkelijkheid.

«Trekvogels» is nogmaals een triptiek, waarvan élk luik een klein drama op zich zelf vormt. Deze drie deelen zijn feitelijk niet steviger met elkaar verbonden dan de eenakters, waaruit de Armhuis-tragedie bestaat. Van een eigenlijk conflict kan niet gerept worden. De historie van den trimard Fons, wiens vrouw aan den drank is verslaafd, die met haar schoonvader brast en boeleert terwijl haar man in het Fransche zwoegt, wekt samenhang tusschen de drie bedrijven. Al het tragische, dat het bestaan der Franschmans kenmerkt, cristalliseert om dit geval. De zoontjes van Fons komen jammerlijk om, wanneer ze met hun vader meetrekken om in Frankrijk te arbeiden, en zijn ziekelijke meisje, dat hij boven alles liefheeft, waarheen al de onverbruikte teerheid van zijn hart gaat, het wendt zich van hem af. Nimmer toch had hij, net als zijn lotgenooten, de gelegenheid om zijn kinderen te toonen hoe lief ze hem waren!

Van «Fons» heeft de auteur een trimard gemaakt, die de ellende van zijn lot beseft en bewust is van de vreugden, welke hem en zijn gelijken door het bittere leven worden onthouden. Hij bezit het vermogen om het bestaan rondom hem te beoordeelen. Door zijn mond spreekt feitelijk de schrijver zich uit; en dit geschiedt zonder schade voor de objectiviteit. Fons is de éénige in dit stuk van donker leven, welke zijn ellende beredeneert, terwijl de overigen ploeteren zonder opkijken, troost of nieuwe kracht zoeken in den drank en vermaak in spel of zingenot. De trekvogel met zijn ontwricht familieleven is de eeuwige doolaard. Zijn woning, de barak in het Fransche, de herberg-en-winkel van den rijkwordenden ronselaar, die crediet geeft aan de vrouw van den trimard, dat zijn de « nesten » waar hij beurtelings verblijft voor langeren of korter en tijd. Deze drie verschillende middens heeft Magerman in vale kleuren geschilderd en daarin heeft hij dan episodes uit het bestaan van zijn Franschmans gesitueerd. Zoo beproefde hij deze triptiek te maken tot een synthese van het ellende-leven van den Vlaamschen trimard. Indien het beeld zoo somber schijnt, dan treft daarvan den schrijver geen schuld, vermits hij enkel de werkelijkheid, zooals hij ze om zich heen zag, heeft weergegeven. Deed Buysse iets anders toen hij «Het Gezin van Paemel» schreef, dat ook een synthese brengt, wat hem verplichtte omstandigheden, die in de realiteit gelukkig niet altijd samengaan, in één enkel gezin te localiseeren.

Het drama «Trekvogels» kunnen we roemen als meer oorspronkelijk dan de eenakters, die de armhuistrilogie vormen. Maar van deze laatste gaat grooter dynamische kracht uit. Heeft, in het grootere werk, Magerman wel meer gedaan dan materiaal verzamelen ter illustratie van het te dramatiseeren geval en heeft hij hierbij niet meer belang gehecht aan den achtergrond, dien hij aan zijn stuk geven wilde, dan aan de handeling zélf? Wat daarvan ook zij, hij slaagde er niet in tusschen de beide elementen van zijn schepping de volstrekt noodzakelijke, op wisselwerking berustende harmonie te doen ontstaan : Nu eens vestigde hij al zijn aandacht -- en meteen de belangstelling van de toeschouwers -- op een tamelijk gedetailleerde milieuschildering en dan weer op het veeleer simplistisch uitgewerkt conflict, dat hij dan toch beschouwde als de spil van zijn drama. Nergens lijkt, ten andere, die kern zóo zwak als in het tweede bedrijf, dat den toeschouwer verplaatst in de «barak» welke de «Franschmans» betrekken in de nabijheid van het veld, waarop zij den oogst doen: Het grondthema -- de ontwrichting van Fons' huiselijk leven -- wordt hier niet enkel op het achterplan gedrongen, doch het verloopt in een melodramatische uiterlijkheid: den dood van het zoontje van Fons. Trouwens, dit tweede bedrijf is schier uitsluitend samengesteld uit een aaneenschakeling van losse episodes met een veeleer episch dan echt dramatisch karakter.

In de overige twee deelen van dit drieluik werd de actie, waarrond de beelden uit het leven der «trimards» gegroepeerd staan, eenigszins minder verwaarloosd. Maar altoos blijkt daarin de milieuschildering hoofdzaak. Alhoewel wij de scherpte van schrijvers opmerkingsgeest waardeeren, toch doet hij in de teekening van de inderdaad pittoreske middens, die hij ter weergave koos, nog niet die kundigheid gelden, waarover Gaston Martens, zijn voorbeeld!, reeds beschikte toen hij « Paus van Hagendonck » schreef. De indruk, als zou in « Trekvogels » het episch element het dramatische overheerschen, verzwakt zelden, ook al ziet men zich genoodzaakt vast te stellen, hoe Pieter Magerman door de soms knap-geleide dialogeering, heel dikwijls scenische bewogenheid kan verwekken. Vooralsnog echter, schept hij, meer een reeks van beelden, die elk op zich zelf in een kleine gebeurtenis een typische bizonderheid concretiseeren, dan wel een drama, voortbewogen door de stuwkracht van een zich logisch en volgens strenge levenswetten ontwikkelend conflict, dat zich profileeren zou tegen een achtergrond van echte, van lillende menschelijkheid. Hem mangelt het veeleer aan condensatievermogen en kunst van cristalliseering, dan wel aan beeldende kracht. Dat hij deze laatste ten dienste stelt van een realistische levensziening, is een recht, dat niemand, die beseft hoe weinig de grillen van de «ismen », bij nader inzicht, voor den dieperen ontwikkelingsgang van alle kunst te beteekenen hebben, hem zal durven betwisten. Als hij maar oprecht en geheel zichzelf blijft!