Dit wil geen verslag zijn van deze heerlijke prestatie die momenteel in het teeken staat van het Offensief. Het spreekkoor zal offensief zijn of niet zijn ! In 't licht van dit axioma deze enkele nota's.

Vooropgestelde eischen aan den tekst, 'n Spreekkoortekst dient rijkelijk bedeeld te zijn met elementen welke de tooneelmatige realiseering door den regisseur in de hand spelen. 'n Spreekkoortekst is het ijzeren gebint, waarrond de regisseur met al de architekturale kwaliteiten waarover hij beschikt, het spreekkoorgebeuren opmetselt. Gery Helderenberg is 'n lyrisch dichter van 'n sterke persoonlijkheid. Z'n «Mysterium» bevat machtige brokken emotievolle poëzie. Hij beheerscht de begripswaarde zoowel als de klankwaarde van het woord. De inhoud van «Mysterium Crucis» is van 'n uitzonderlijke gaafheid : machtige synthese van de Kruisweg-idee. Wanneer we dit werk leggen nevens de overige lyriek van den dichter, zien we 'n gewilde evolutie naar het spreekkoormatige. Door contact met de meer practische visie van 'n talentvol regisseur, zal hij bij 'n volgende gelegenheid met werk voor den dag komen dat minder literair, nog meer gebald, en rijker aan vokale vondsten zal zijn. Stalmans heeft uit «Mysterium Crucis» meer geput dan er aan spreekkoormateriaal instak. Kortom, hij heeft er tooverij mee uitgehaald. We begrijpen heel goed dat het heksenwerk voor den dichter was de belangstelling op peil te houden. Als men op 'n hoogte z'n reis begint, valt het moeilijk nog verder te klimmen. De climax kreeg dan ook 'n geweldigen deuk zoo rond het 10e en 11e tafereel. Men werd de wanhopige pogingen gewaar van den regisseur om 'n dam op te werpen tegen die inzinking. Door z'n virtuositeit voor licht, kleur- en groepleven is hij daar toch ten grooten deele in gelukt.

Regie. Hier nog veel meer dan op het tooneel zouden we durven wenschen dat God nu aan ons volk zoo'n soort renaissancemensen schonk, 'n kunstenaar die tekst, muziek, licht en kostumeering ontwierp en zelf de regie voerde over z'n werk. We gaan niet in utopieën vermeien, en den Heer geweld aandoen. Jan Stalmans beleefde en verlevendigde den tekst, teekende costumes en ontwierp de belichting, Hij bezit - binnen de gewone mogelijkheden van onze ondermaansche verzuchtingen - al de kwaliteiten van 'n massakoor-regisseur.

Muziek. Deze was van een sublieme, diendende bescheidenheid. 't Samenwerken van Albert en Stalmans mag 'n zegen genoemd worden, Albert beschikt over 'n wonderbaar aanvoelingsvermogen - niet alleen van den tekst als zoodanig, maar van de stemming en dramatische kracht van het massa-gebeuren.

Zoo was de illustratieve muziek bij den tweeden val, bij de Graflegging en bij Paschen onvergetelijk.

Kleurenlicht en costumes. Hoofdzaak in het projecteurslicht blijft toch nog het picturale element. Niets te zijn dan 'n visueele verlusting voor den toeschouwer, verder zal deze ook in 't algemeen niet doordenken. Slechts de regisseur en de projectieman hebben verder gedacht. Ze wenden het licht aan als suggestieve factor. Nu ga k je 'n geheim vertellen. Vriend spreekkoor-regisseur. Breek van stonde af met alle traditie, laat je niet van je stukken brengen door den grijnzenden tooneelman, die je vragen zal of je 'n foto-studio op het podium gaat brengen, maar span 'n wit, vast geweven doek over heel de oppervlakte van je fond. Ja, je hebt het goed gelezen : 'n wit doek, schrikkelijk, niet? - en gebruik nu je licht, doe er mee wat je wil, breng de symbolische kleur van je tinten in verband met spel en tekst, beziel het licht met de idee van je algemeene regie, en het resultaat zal zoo verpletterend als feëriek wezen. Die combinatie van zalmkleur en geel bij het Veronika-tooneel was het mooiste licht dat ik ooit zag.

En verder een woordje over de aankleding der koorzeggers : gestyleerde soberheid gepaard aan gezond realisme!

't Spel. 1. De stem. Jan stalmans heeft al de psychische mogelijkheden van de menselijke stem geëxploiteerd, doch zonder maar een ogenblik het het gehate woord slachtoffer te laten worden van z'n experimenten. Woord én gebaar. 't Eén dient het andere, beide zijn hoofdzaak, vermits beide essentiëel zijn om de menschelijke uitrukkingsmogelijkheid volledig te maken.

Wie aandachtig luisterde kon zonder brochure gemakkelijk den tekst volgen en bijgevolg, tegelijkertijd met dezelfde emotie die hij onderging door het tot 'n gave synthese gegroeide massa-gebeuren - waarin Stalmans alle tooneelelementen verwerkt, en op een ander plan gebracht had - eveneens z'n intellect bevredigend voelen door den vromen tekst van den dichter.

Gelukkig waren de drie koren. Eerst en vooral de uitgebreidheid van het mystiek koor : de concertmatige harmonie, vanaf de warme, diepe mannenstemmen, welke de regisseur in 'n lager accoord den tekst deed onderlijnen - het bracht diepte en perspectief - ; langs de meer gewone medium-stem van man en vrouw, zonder bijzonder muzikaal timbre, tot de hoogere schijnbaar onvolwassen vrouwenstem. Daarnevens klonk het scherpe acrobatische geluid van het vrouwelijke satanskoor Daarnevens het placiede, passielooze sopraanrecitatief van het koor der vromen.

Er was éénheid in deze rijke veelheid, éénheid die tot verrassende emoties voerde. Zoo bereikte de climax door het stemzakken in «Paschen» 'n sublieme hoogte.

2. 't Gebaar, a) Mimisch. -- Dat is wel 't moeilijkste element. Elke individueele koorspreker is hier meestal aaneewezen op z'n eigen temperament. 'n Regisseur kan z'n menschen wel gebaren aanleeren, het spel doen meevoelen en beleven-- en dan volgt voor 'n ietwat artistiek temperament als natuurlijk de mimische aanpassing. Er verzeilen echter ook wel menschen in het koor die, 't zij door hun aangeboren koelheid 't zij door 'n misplaatste schuchterheid, 't zij tenslotte door 'n soort luiheidspsychose dienaangaande geen bevrediging schenken. In Mysterium Crucis, werden weinig mimische eischen gesteld aan het koor der vromen. Dat koor stond in 'n transcendenteel licht dat in z'n mystieke rust physisch quasi-onbewogen bleef bij het drama. Zooveel te grootere mimische eischen werden echter gesteld aan de twee overige koren: eischen waaraan het satanskoor dat zooals onder alle andere oogpunten sterk chargeerde, prachtig heeft voldaan. In t mystiek koor dat de mimiek zoo realistisch mogelijk tot uiting moest brengen, waren vlekken.

b) Dynamisch. 't Dramatisch gebeuren ligt in het spel. Dat dient de regisseur volkomen te begrijpen ; alle physische mogelijkheden moet hij exploiteeren op het gepast moment en niet z'n inspiratie zoeken in het esthetische gebaar of in 'n zekere stylisatie, wat aan het voortbrengen van den tekst declamatorische mogelijkheden verleent, door 'n klassiek geïntellectualiseerd illustreeren van de poëzie - maar in het leven zelf. De mensch is en schepsel dat gaat, loopt, danst klimt en daalt, zich ook wel 'ns onesthetisch beweegt door bv op z'n buik te gaan liggen. Uit de dagelijksche beweging van het banale levensdrama zal de regisseur z'n inspiratie putten voor het artistieke drama van z'n spel. Dat wekt verscheidenheid, rukt aan den toeschouwer z'n hartspieren, en evokeert de emotie ook bij den niet verfijnden intellectueel.

Dat alles heeft de regisseur van dit spel volkomen begrepen. Vandaar de bonte afwisseling in de beweging : het balletmatige, het wandelen, het door elkaar strengelen en het spontane oprukken ; dit laatste als de plotse overgang van het dynamische naar het plastische - de beweging was als 'n stijgende groei tot den vollen wasdom : 'n plastisch, grootsch-opgezet massabeeld.

c) Plastisch. Ofwel groeit het beeld uit het gebaar en is er de voltooïng van, ofwel wil het niets meer bereiken dan bij het publiek op voorhand de stemming suggereeren die volgen moet. Zoo was in Mysterium Crucis bij het doekhalen de plastisch opstelling van de vier mannen op het verhoogde, stijgende achterplan van 'n indrukwekkende monumentaliteit, welke stormenderhand bij de toeschouwers van het eerste moment alle scepticisme de kop insloeg. Overtuigde toeschouwers bij den aanvang brengen 'n opluchting te weeg bij de koorzeggers; hun inspanning zal zich meer kunne concentreren op de tekst zelf. Ze vergeten het publiek en presteeren zuiverder.

Roeping en zin van het massakoor.

We hebben de gewoonte gekregen in toneelkritiek ons ongenadig op het alleenzaligmakend standpunt van den toeschouwer te plaatsen. We hebben ons gemakkelijk laten neerzakken, kijken, luisteren, ondergaan sensaties of geen. De acteur staat zich af te beulen. We denken : 't is larie, niks voor ons ; we gaan naar huis, wijl de man in den tooneelkelder zich staat af te schminken, en gelukkig is. Morgen spreekt de krant haar artistieke vernietiging uit. Halt! 't Spreekkoor stelt zich ook 'n sociaal doel : laten we dus hoffelijk wezen en beginnen met den koorzegger. In 'n massakoor : geen vedetten-politiek, slechts een nederig dienen op een hooger plan van solidariteit : één voor allen, allen voor één. Bij een individueel op de voorgrond treden, loopt de gaafheid mank en verzwakt de uitstralings-capaciteit van de idee welke diende ingehamerd door de massale eenheid-in-de-veelheid van het complex. De koorzegger wordt daarvan bewust ; hij voelt dat hij alléén van geen belang is, maar een onmisbaar schakel wordt in het geheel. In hem groeit het verantwoordelijkheidsbewustzijn steun te zijn, 'n dienaar van z'n medezeggers , lijk zij dienaars zijn van elkander en van hem. Blijft tenslotte de toeschouwer. Niemand van ons twijfelt aan de overtuigingsmacht van den enkeling ; hij mag dan nog louter beroep doen op het redeneeringsvermogen van den toeschouwer. De massa op het podium echter prikkelt niet tot 'n logisch in lijn stellen van oorzaken en gevolgen bij het individu dat moet worden overtuigd. De massa op het podium deelt mokerslagen uit, verplettert den toeschouwer zonder argumenten, maar met de hypnotische kracht van haar geestdrift. Massakoor is in eerste instantie : apostolaat, het sterkste apostolaat van dezen tijd. We moeten worden meegesleurd. We moeten klappen krijgen. We leven te snel om alles in bezinking van uren te overpeinzen.

In deze richting moe het spreekkkoor evolueeren. Het is in wezen sociaal; niet de esthetische emotie is doel. Hoe gaver echter de prestatie is van artistiek standpunt uit, hoe doelmatiger zal zijn bij den toeschouwer de indruk die de ziel moet louteren. «Mysterium Crucis» was 'n reuzenstap voorwaarts.