Op 26 Januari 1915 overleed Willem Schürmann, pas acht-en-dertig jaar oud, in zijn geboortestad Rotterdam. Een borstkwaal, waarvoor hij te-vergeefs genezing had gezocht aan de Riviera en in het Zwitsersche hoogland, vernietigde zijn leven...

Materiëele zorgen had hij niet en zoo kon hij zich geheel wijden aan de kunst. In de Rotterdamsche schouwburgwereld was hij een bekende persoonlijkheid, In de betere kringen der koopstad werd hij, om zijn gezelligheid in het leiden eener geestige conversatie, zéér gezocht. Als verteller maakte hij naam. « De Beul » wordt steeds als zijn beste verhaal beschouwd. Dan volgden bundels met geestige, soms vinnig-satyrische Amerikaansche schetsen. Doch vóór hij die vertellingen te boek stelde, had hij ze, in gezelligen kring, dikwijls ten beste gegeven, tot groote pret van zijn toehoorders, die, later kennis makend met de gedrukte versie, somwijlen teleurgesteld werden... Zij misten dan den klank van Schürmann's stem en zijn expressieve mimiek. Men verhaalt, dat Rooyaards, die Schürmann zijn « Violiers » had hooren voorlezen en er direct voor gewonnen bleek, aan bekenden meedeelde : « Schürmann speelde 't je voor ! » Overigens, in zijn jeugd had de auteur op het dilettantentooneel gestaan en daar lauweren geoogst. Zijn vroegtijdige dood heeft niet belet, dat de kunstenaar in Schürmann tot rijpheid gedijde. Hij bezat -- naar zijn vrienden beweren -- een scherpe opmerkingsgave, veel menschenkennis en zin voor dramatiseering.

Zijn grootste werk is een verhaal uit het leven der Rotterdamsche burgerij: «De Berkelmans»: de roman van Martine Berkelmans en haar vader. Naast vlot geschreven, slechts vluchtig-behandelde gedeelten komen daarin warm doorvoelde en diep-schrijnende bladzijden voor, waaruit de gevoelsinnigheid van den schrijver blijkt. Van de tooneelstukken, die hij schiep, werden vooral bekend : « Veertig », « Paddenstoelen » en « De Violiers ». Aan het « Dubbele Leven » hechtte hij-zelf minder belang en toen Rooyaards hem voorstelde dit stuk op te voeren, weigerde hij... Hij hield vooral van « De Violiers » welk stuk heel Nederland door met heel veel bijval werd vertoond...

* * *

Bij de lezing van « De Violiers » denkt men aan Heijermans' « Ghetto » en, meer nog, aan zijn «Opgaande Zon»... Er zijn toestanden in Schürmann's stuk welke deze vergelijking opdringen. Bestaat er niet een treffende gelijkenis tusschen de figuren van Esther en Rafaël? Door hun sentiment, hun levensbeschouwing, hun liefde, komen ze in botsing met hun joodsche familie ?

« De Opgaande Zon » en « De Violiers » zouden we kunnen heeten : tragediën van den handel. In Heijermans' diep-aangrijpend werk wordt de kleinhandel in zijn vlucht geknakt door de overweldigende concurentie van het warenhuis. In « De Violiers » legt het groote, modern-ingerichte en modern-bestuurde magazijn het af voor den ongeregelden handel der « ramschende » Violiers...

Het werk van Heijermans bezit ook een grootere, dieper-aangrijpende dramatische kracht. Voor een melodramatisch effect -- in « Ghetto » : de zelfmoord van Rose, in «De Opgaande Zon» : de brand -- schrikt hij niet terug. Doch onder die pakkende uiterlijkheid beweegt zich de eeuwige tragiek van de menschen, die strijden tegen hun noodlot. Met al zijn realisme gaat Heijermans, ten slotte, toch boven de werkelijkheid uit... In Rafaël en Matthijs de Sterke leeft een sterk idealisme. Zij vertegenwoordigen een menschelijke waarde, waarvan het verlies het leven armer maken zou. Zuiver-realistisch-gehouden zouden deze figuren, evenals de conflicten, die hen tot strijd verplichten, veel kleiner en geringer van beteekenis schijnen. Aan de werkelijkheid heeft Heijermans schier altijd willen ontsnappen door het scheppen van pathetische toestanden en tragische figuren, die aan zijn spelen een meer algemeene beteekenis konden geven.

Schürmann is minder geweldig. Zijn realisme wordt strenger volgehouden. Een hoogere algemeen-menschelijk idee vormt niet den grondslag waarop hij zijn tooneelspel bouwt. De tragiek van het door hem uitgebeelde conflict, wordt getemperd door komische effecten, welke hij verkrijgt door de getrouwe schildering van eigenaardige menschen in een sterk pittoresk milieu. Zoo werd «De Violiers» een tragi-komedie, boeiend als zedenschildering, aantrekkelijk door de dikwijls voortreffelijke karakterteekening : een werk, zooals men er een van den geestig-typeerenden en scherp-opmerkenden verteller Schürmann verwachten mocht.

* * *

In « De Violiers » vinden we terug een vorm die de eeuwige tragedie van levensferen, die elkaar nimmer benaderen noch doordringen kunnen, aanneemt. Opvoeding en ontwikkeling vervreemden Mark Violier en zijn dochter Esther van elkaar. Wel snoert liefde nog beider harten saam. Hun denken en moreel voelen gaat afzonderlijke, ver-uiteenloopende wegen uit. Zij kunnen -- al was beider wil nog zoo op verzoening gericht -- niet meer tot elkaar komen. In een der slotscènes van het laatste bedrijf -- wanneer Esther aan heur vader bekent, dat zij liefde voelt voor den door hem uitgeschudden Christen koopman -- bereikt dit conflict zijn hoogtepunt.

De goedige vereering voor zijn dochter, die de hoofdtrek is van Mark Violiers' karakter, belet, dat bij de botsing van die twee sferen de vlammen van haat, vertwijfeling en opofferende liefde in wilde laai uitslaan. Heijermans zou ons storten in de donkerste kolken der onontwijkbare noodlottigheid. Schürmann voert ons heen langs de tragische afgronden en wijkt maar even af van het pad der gewone werkelijkheid, waar de tragiek zich soms beperkt tot enkele groote gebaren. We voelen het : wél zullen Esther en haar vader door hun denkwijze gescheiden blijven, doch in een nabije toekomst kunnen ze de scherven van hun wederzijdsche genegenheid door wat toegevingen en goeie woorden weer lijmen. Een burgerlijke familiestorm van elken dag, die door den glimlach van een kindje tot bedaren zal komen. Bij Heijermans -- om toch nog eens even de vergelijking te hernemen -- zijn de vijandige krachten, die met elkaar in botsing komen, meer elementair. De dagelijksche werkelijkheid zal er niet in slagen de kloof, die de menschen scheidt, te vullen met het verraderlijke zand eener vergetelheid, die niet veel meer dan schijn is.

De Joden van Schürmann nemen het zoo nauw niet meer met hun godsdienst, waardoor het antagonisme, dat Violier tegenover den Christen koopman van Es stelt, niet zóó sterk is om onoverwinnelijk te blijken. Tegenover de goysche Rose staan de Joden uit Heijermans « Ghetto » met al de onverzoenlijkheid van hun religieusen haat. In « De Violiers » is de minachting van den rijken ramscher voor den verarmden eerlijken koopman veel sterker dan de weerzin van den Jood voor den Christ. Heijermans, schepselen dragen in zich nog de sterkte der bijbelsche Joden. De Israëlieten van Schürmann hebben zich aangepast bij het christen milieu, waarin ze leven. Enkel de herinnering aan ondervonden beleedigingen kan hun haat voor andersdenkenden nog aanvuren. En is die haat wel veel meer dan afkeer ?

Typeeren kan Schürmann met zijn zin voor het eigenaardige en zijn rijkdom aan verbeelding uitstekend. Voor den acteur is de voorstelling der hoofdfiguur wat men gemeenlijk noemt « dankbaar werk ». Ook de milieuschildering -- vooral in de eerste twee bedrijven -- lijkt ons voortreffelijk. Wel heeft de derde akte niet de sterkte van suggestieve beelding, die het joodsche interieur op Sabbatdag, zooals wij het in « Ghetto » te zien krijgen, kenmerkt. Reeds hier dringt het conflict meer op den voorgrond om in het vierde bedrijf hoofdzaak te worden. Zoo is er wel een zekere onevenwichtigheid in het stuk, die door veel kwaliteiten wordt goed gemaakt.