Charles Vildrac staat hoog-aangeschreven als dichter... Wel was zijn naam nog niet doorgedrongen tot in de kringen der lezers van romans à succès, maar de echte kenners bewonderden terecht menig stuk uit zijn « Poèmes » en zijn «Images et Mirages». Nadat verschenen waren zijn « Découvertes » en zijn « Livre d'Amour », waarvan een criticus zeide dat daarin vastgelegd werd : « un pensee française », waardeerden de fijnproevers hem als een groot schrijver...

Kort na den oorlog, verraste hij zijn bewonderaars met een tooneelspel in drie bedrijven: «Le Paquebot Tenacity »...

De opvoeringen te Parijs en later in Duitschland waren succesvol...

De bijval in de Fransche hoofdstad, gedurende de periode, welke onmiddellijk op den wapenstilstand volgde, kan gemakkelijk verklaard worden door andere dan op zuiver literaire gronden berustende overwegingen. De élite van het groote Parijzer theaterpubliek had genoeg van het sap-looze, onechte maakwerk der faiseurs, die stukken fabriceeren voor de boulevard-schouwburgen en daarin rollen ... schrijven geschikt voor de een of andere vedette van min of meer groote beteekenis... Vildrac bracht wat nieuws: eenvoud en oprechtheid, een ander milieu, een ander onderwerp... en dan, verborgen onder die vast banale simpelheid, straalden zuiver en klaar geformuleerde gedachten, aphorisitisch in hun essentie en die een zeer delicaat intellectueel genot schenken, niet enkel bij de lezing, doch ook, en vooral, wanneer ze door een uiterst verzorgde en sterk bewuste zegging uit de massa van den tekst geheven worden....

* * *

Wanneer men in «Le Paquebot Tenacity» enkel acht geeft op de intrige, dan komt men alras tot het besluit, dat deze in den grond niets merkwaardigs biedt en ten slotte banaal lijkt. Gewis: banaal. Lijk de werkelijkheid-zelf. Het leven van elken stond, dat zoo gewoon lijkt aan de oppervlakte, bergt, in zijn diepere lagen, die voor de massa verborgen blijven, wrange tragiek, welke maar heel zelden doorheen de dikke, harde korst der slenterige alledaagschheid heenbreekt. Bij voorkeur hebben de dramaturgen van alle tijden die catastrofen behandeld, daarin gezocht een synthese van een levensgang, het culminatie-moment eener psychische evolutie... Dit oogenblik vormde dan het centrum hunner belangstelling en hun stuk schrijvend, dachten ze hoofdzakelijk aan de behendige voorbereiding van die alles overdonderende scène a faire, waardoor met het succes ook de leefbaarheid van hun drama verzekerd werd... Er is in het spel van Vildrac geen enkel tooneel, dat inslaan moet... Niet enkel door den geest, ook door de techniek wijkt derhalve dit spel af van hetgeen gemeenlijk als dramatische kunst geboden wordt...

* * *

Deze drie bedrijven door is er een vreemde, geheimzinnige kracht werkzaam, die de menschen voortstuwt of meesleurt, hen beheerscht en overwint zóó ze tegenstribbelen. Het is het Noodlot.

Een zin uit Rabelais koos Vildrac tot motto van zijn stuk :

« Les destinées meuvent celui qui consent, tirent celui qui refuse.»

En wie even deze niet zeer bepaalde woorden overweegt zal Vildrac begrijpen. Wat er met Bastien, Segard en Thérèse gebeurt stemt niet tot lachen, ook niet tot weenen... Om de actie van het stuk lamfert een waas van melancholie. De menschen spreken, drinken, minnen, gaan en komen, arbeiden, hopen en vertwijfelen, en ze schijnen zich te bewegen in de mistsluiers van een wakken Novemberdag... Hun stemmen klinken gedempter dan in de werkelijkheid, hun gebaren zijn veel soberder. De toeschouwer mag slechts zien en hooren: het essentieele, dat immers groote eenvoud is ! In dit drama wordt niet de rauwe werkelijkheid op het tooneel verbeeld. Alles is hier transpositie, herleiding, vereenvoudiging. Misschien bracht Vildrac in « Le Paquebot Tenacity » een compromis tot stand tusschen het ideëen-drama en de realistische comédie ? Men denkt onder díe lezing vaak aan stemmingskunst doch, plots, merkt men in den tekst een neiging tot spiritualiseerïng naast een realistischen trek. Maar blijkt het niet, bij nadere beschouwing van dit amalgama, dat Vildrac vooral beoogde te geven het leven in zijn essentie. En het essentieele van elk leven beschouwend, komt men tot de conclusie der afhankelijkheid van elk wezen. Iedere individualiteit is een gespecialiseerde uiting van één groote stuwkracht, die alles beheerscht. Niet enkel door de conventioneele en derhalve gemakkelijk te verbreken maatschappelijke banden is de eenling vastgesnoerd aan zijn omgeving. Als een groote zee is het leven... De mensch worstelt tegen de stroomingen op, of laat zich meevoeren, indolent en mak... Een oude wijsheid ! De goeie dronkaard Hidoux, de kantteekeningen-makende ouderwetsche raisonneur van het stuk, zegt het wèl:

« II y a des gens qui sont dans la vie comme des bouchons sur un fleuve. Un temps ils iront rêver et se dandiner dans une anse ou entre les roseaux. Ils y resteront mêmes si c'est leur chance. Sinon, un remous, et les voilà qui démarrent, les voilà repartis. Ça se passe ainsi pour la plupart... Les autres, ce sont les girouettes. Ils sont fiers et assurés parce qu'ils ont un pivot. Et ils parlent de leur volonté, de leur décision... Les autres, c'est encore moi, si tu veux, moi qui suis libre ! Libre des hommes, mais néanmoins l'esclave des vents, et du fleuve: tantôt vieille girouette et tantôt vieux bouchon. Un vieux bouchon toujours attiré -- misère ! -- vers les goulots des bouteilles... »

En verder : « Bah! N'empêche que la vie est belle ! Et triste et gaie et triste encore ! »

Is dat niet de rhythmus van ons bestaan ? Een gestadige golving... op een neer... droefenis en blijheid... vreugd na smart... altijd verder... Die rhythmus, schijnbaar egaal, beweegt door het gansche stuk.

Er ligt ook uitgedrukt in dit werk het gevoel van stuurloosheid, dat, in de allereerste na-oorlogsche periode, de menschen van het oude, vast leeggebloede Europa, overmeesterde... Bastien en Ségard: het zijn ontwortelden.... Niet de « Déracinés » van een Barrès zijn ze gelijk... Doch de krijg rukte hen los uit hun gewone leven en nu, na vijf jaar, kunnen ze niet meer aarden in de grootstad en in de geordende maatschappij. En daar is dan nog de bekommernis om aan die bouwvallige en in haar grondvesten geschokte samenleving wat te veranderen en te herpleisteren. Weer zegt Hidoux het passende woord.

« Tu peux changer la forme du gouvernement, ça ne sert à rien du tout, si les hommes sont toujours les mêmes, comprends-tu... Applique-toi à devenir meilleur et ne crois pas aux gouvernements. »

Hidoux bevestigt de macht en de waarde van den éénling. Er is in dit stuk een onthutsende mengeling van fier en integraal individualisme --

(La liberté, la vraie liberté, il faut la porter dans sa peau, orakelt Hidoux.) --

en van schier fatalistisch berusten in de bestemmingen van het Lot !

* * *

Het historieken zelf is dood-gewoon. Bastien en Segard willen weg uit Frankrijk. Canada lokt hen aan... In de haven aangekomen vernemen ze dat hun paketboot moet hersteld worden. Ze zullen zoolang dan maar bij Mme Cordier logeeren. Beide mannen verlieven op Thérèse, de meid. Doch Ségard met zijn weifelmoedig en teeder hart moet het afleggen voor Bastien -- Hidoux zegt van hem:

Il est un impulsif, il est d'une seule pièce.

En het is de weeke Ségard die heengaat, terwijl de voortvarende Bastien in Frankrijk blijft, bij... Thérèse. Bastien zoekt de vrijheid niet meer in den vreemde. Onwillekeurig rechtvaardigt hij de wijziging zijner opvattingen door zich het woord van Hidoux eigen te maken : La liberté, la vraie liberté, il faut la porter dans sa peau ! De sleutel voor de oplossing van het sentimenteel conflict, dat de twee mannen plaatst tegenover de ééne vrouw, is te zoeken in de uitlating van den zelfbewusten Bastien:

Quand l'envie est plus forte que tout et qu'on est un mâle, il faut bien qu'on ose...

En de macht der liefde, die tot het gedachtenleven van den mensch wijzigt, ligt ze niet uitgedrukt in deze simpele en korte woordenwisseling tusschen Thérèse en Bastien... Zij, de vrouw, voor wie de min eigenlijk levensbehoefte is, denkt, dat ieder haar heengaan begrijpen zal :

« Pourtant tout le monde comprend bien que l'amour est plus fort que tout. »

« Non -- zegt Bastien -- pas tout le monde. Moi-même je ne l'aurais pas compris avant. »

De menschen in het stuk maken slechts een korte en weinig belangrijke psychologische evolutie door, doch ze zijn scherp geteekend. Ségard is goedig en weifelend... Bastien, sterk en zelfbewust... En toch : het leven drijft hen voort in een andere richting dan diegene waarin hun karakters hen logischerwijze zouden gestuwd hebben... indien het wezen van den eenling geheel vrij stond en onafhankelijk van de wetten der natuur... van het Noodlot...

Een rijkdom van teere, heel eenvoudige poëzie der dagelijksche dingen, die schuil gaat achter het overheerschende banale -- ligt er verspreid in deze drie bedrijven... Een zin doet een stemmingsbeeld rijzen voor den geest van den lezer of den toeschouwer: C'est triste, la pluie sur un port... Even melancholisch is ook dat heele onderhoud van Ségard en Thérèse. Daar omheen waart de poëzie der teerheid van diegenen, die zich zwak voelen en goed en hulpeloos door den levensstroom gedreven...

In « Le Paquebot Tenacity » gaf Vildrac een greep uit het banale leven. Hij beeldde het uit in zijn essentiëele trekken. Hij maakte het vulgaire oppervlak doorschijnend en liet ons schouwen in de diepten, waar werkzaam zijn de groote krachten, waaraan wij, menschen, gehoorzamen... onbewust!