Een zoogenaamd sterk speelstuk met een glansrol voor Staf Bruggen. In dien tijd had O'Neill den nobelprijs nog niet gewonnen ; men behandelde hem met minder omzichtigheid. In elk geval was dit een vertooning die in de reeks experimenten van het Volkstooneel even onthutste. Het is trouwens al een heel bedenkelijke zaak van een stuk te moeten vernemen dat het honderden keeren werd vertoond te New York. Ik neem de eerbiedige vrijheid ondanks alle Nobelprijzen aan den goeden smaak van het Amerikaansch publiek te twijfelen. Alleen langs de zoeterige liefheid van een « Peggy m'n schat» en het zenuwprikkelende jazz-rhytme van « No, no, Nanette » kan ik me met Amerikaansche successen vereenigen. Voor de rest blijkt daar nog de onbeschaamdste draak te heerschen -- en niet het minst op tooneelgebied schijnt dit nieuwe volk te missen datgene dat Europa steeds als zijn kostbaarste bezit diende te beschouwen en te eerbiedigen : « deux mille ans, Monsieur!»

Maar er is een rol in dit stuk. De rol van den bedrogen goudzoeker, die op een ver eiland genoodzaakt is geweest zijn schat achter te laten, en verder alleen nog leeft in de ziedende begeerte dat geborgen goud ginder te gaan halen. Bartlett heet de man. Hij laat een schip bouwen, maar door een toeval vaart het zonder hem uit. Maar hij, de achter blijvende, hij hoopt op de terugkomst. Het is een onzinnige steeds groeiende hoop, die hij koesteren gaat zooals alleen een waanzinnige dat kan. Zijn vrouw is gestorven. Het schip heeft schipbreuk geleden. Hij blijft hopen. Steeds maar wandelt hij rond op de hoogste verdieping van zijn huis, den einder peilend, van vreugde stralend bij elk signaal van een voorbijvarend schip. Ten slotte neemt hij zijn zoon mede op in het groot geheim. En dit wordt het culminatiepunt van het drama, als Bartlett zich zelf wijsmaakt dat het schip er is, dat de mannen aankomen met de kostbare kist, en als dan de jongen meeschreeuwt: «ik hoor het!».

Dan haalt Barlett één klompje goud uit, dat hij meegenomen heeft van ginder en dat hij zorgvuldig bewaarde, want hij wil den jongen heelemaal overtuigen, blij dat hij is dat iemand zijn waan deelt. Eilaas, nu komt de schromelijke desillusie, die alles breekt. Nat, de zoon, houdt het kostbare klompje in zijn handen, onderzoekt het, schreeuwt dan : « Dat goud ? Maar het is koper, waardelooze rommel !» en gooit het weg. Bartlett valt ontdaan op zijn stoei. Nu grijpt de loerende dood toe en de waanzinnige verroert niet meer. Naast hem zit zijn zoon, wien hij zijn waanzin heeft medegedeeld... En het is uit. Deze rol vond een speler.

We hebben het vooral aan Staf Bruggen mogen danken dat er iets geweldigs in dit drama ging beven. Daar is goud dat geen goud is. En daar is een schip dat nooit komt. Hieruit groeit een waan, die het heele stuk beheerscht, een waan die steeds maar sterker wordt en in zinneloosheid eindigt. Dezen waan draagt Staf Bruggen van den eersten zin af tot den laatsten, zonder ééne inzinking. Hij concentreert het heele drama in zijn persoonlijke uitbeelding. En waarlijk, zoo dit werk af en toe een verrassenden omvang krijgt, is dit vooral te danken aan zijn figuur, die losgroeit uit de anecdote, en een symbool wordt van gansch een zoekend ontgoocheld menschengeslacht.